Урывак з кнігі Басава A. Н. і Куркова I. M., Флагі Беларусі ўчора і сёння/Пер. A. Н. Найдовіч.— Мн.: Полымя, 1994.— 34 с: іл.
"У справу адраджэння беларускай культуры вялікі ўклад унеслі браты Луцкевічы — Іван, археолаг і этнограф, і Антон, публіцыст і крытык.
3 імёнамі гэтых відных дзеячаў нацыянальна-вызваленчага руху звязана вельмі цікавая гіпотэза аб стварэнні беларускага нацыянальнага флага, я к ую прапанаваў у сваіх успамінах бацька цяперашняга к і р а ў н і к а арганізацыі беларускіх татараў "Аль-Кетаб" Якуб Я к у б о ў с к і . А справа вось у чым. Я. Якубоўскі пражываў да 1939 года ў Заходняй Беларусі і, як і іншыя беларусы, служыў у польскай арміі. 3 жаўнерамі праводзіліся заняткі, якія нагадвалі палітзаняткі ў Чырвонай А р м і і . Групы збіралі па рэлігійнаму прынцыпу: к а т о л і к і , праваслаўныя, мусульмане. Аднойчы сярод салдат-мусульман выступаў Аршлан Крыч ы н с к і , прававед, выпускнік Пецярбургскага універсітэта, у якім вучыліся і Л у ц к е в і ч ы . Ён расказаў, што сярод продкаў Луцкевічаў былі беларускія татары (у I. Л у ц к е в і ч а быў у асабістай калекцыі аль-кетаб — свяшчэнная кніга). Браты добра ведалі аб гэтым і падтрымлівалі цесныя кантакты з татарскай абшчынай, цікавіліся культурай, гісторыяй, звычкамі і мовай беларускіх татараў. У адным аль-кетабе яны знайшлі расказ аб Грунвальдскай бітве, у якой татары прымалі самы актыўны ўдзел. Частка з іх знаходзілася пад камандаваннем сына Хана Тахтамыша Джэлал-ат-Дзіна, якога хан Залатой Арды прыслаў на дапамогу Вітаўту, і выступаў пад зялёным сцягам
Прарока, а другая падпарадкоўвалася непасрэдна Вітаўту. Гэта частка змагалася пад бела-чырвона-белым флагам Вітаўта, на які нашываліся поўмесяц і зорка. Калі і сапраўды Вітаўт ваяваў пад бела-чырвона-белым флагам, то, відавочна, гэта быў не агульнанацыянальны, а яго асабісты сцяг, паколькі ён не ўпамінаецца ў летапісах. Інакш у перыяд з 1904 па 1918 год літоўцам не прыйшлося б марудна доўга вырашаць пытанне аб нацыянальным флагу. У Літве аб ім не ведалі. Пытанне аб флагу было вырашана толькі ў красавіку 1918 года, калі было прынята жоўта-зялёна-чырвонае палотнішча без якіх-небудзь спасылак на яго старажытнасць.
Браты Луцкевічы, пазнаёміўшыся з інфармацыяй у аль-кетабе, пачалі прапагандаваць бела-чырвона-белы флаг як гістарычны флаг беларусаў, зыходзячы з таго, што бела-чырвона-белае палотнішча было асабістым сцягам папулярнага на Беларусі вялікага князя.
На жаль, знайсці патрэбны аль-кетаб, дзе апісана Грунвальдская бітва, не ўдалося. Аднак палотнішча такіх колераў усё часцей і часцей сустракаецца ў розных рухах. У 1909—1912 гадах бела-чырвона-белымі лентамі карыстаюцца члены гурткоў дэмакратычнага беларускага студэнцтва ў Санкт-Пецярбургу (з успамінаў Я. Ф. Сушынскага), у 1916 годзе флаг з бела-чырвона-белым палотнішчам мела арганізацыя "Сувязь незалежнай Беларусі", якой кіраваў Вацлаў Ластоўскі. У час правядзення Дня беларускага значка 10—13 сакавіка 1917 года ў Мінску прадаваліся значкі з малюнкам гэтага флага.
У некаторых зарубежных крыніцах ("Флаг-бюлетэнь", ЗША; "Флагі і гербы м і р а " Геслера, ФРГ)
датай утварэння беларускага флага лічыцца 25 сакавіка 1917 года, аб чым сведчылі дзеячы Беларускай Народнай Рэспублікі. Па ўспамінах удзельніцы Першага Беларускага кангрэса ў Мінску Зоські Верас, над будынкам быў вывешаны чыста белы флаг, што з'яўлялася дакладнай графічнай транскрыпцыяй назвы "Белая Русь". Аднак многія дэлегаты кангрэса ўсумніліся: белы флаг — гэта сімвал контррэвалюцыі і рэакцыі. Каб адмежавацца ад гэтага падабенства, Беларускі нацыянальны камітэт змясціў пасярэдзіне палотнішча сімвал рэвалюцыі — чырвоную паласу. Атрымалася бела-чырвона-белае палотнішча, якое, аб чым мы ўжо гаварылі, існавала. Значыць, лічыць дзень 25 сакавіка днём нараджэння беларускага флага неправамерна. Аднак гэты факт гаворыць аб тым, што бела-чырвона-белы флаг не быў яшчэ шырока вядомы.
Вясной 1917 года гэты флаг быў у Петраградзе над будынкам Беларускага таварыства дапамогі
пацярпеўшым ад вайны. Часопіс "Гоман" за 12 кастрычніка 1917 года паведамляе аб дзейнасці
беларускага культурна-асветніцкага таварыства ў Петраградзе, над будынкам якога развіваўся бела-чырвона-белы флаг. I літаральна ў першыя дні Першага Усебеларускага з'езда ў Мінску Беларуская Рада 12-ай дзеючай арміі на сваім пасяджэнні ад 8 снежня 1917 года пастанавіла: салдаты-беларусы павінны ўшыць у другую пятліцу шынелі зверху ленту бела-чырвона-белых колераў.
Але былі і іншыя меркаванні адносна нацыянальнай сімволікі. Сведчаннем таму з'яўляецца прапанаваны з'езду праект беларускага флага з блакітнай, белай і чырвонай гарызантальнымі палосамі. У гэтай сувязі цікавая заметка, якая была надрукавана ў газеце "Вольная Беларусь" ад 12 снежня 1917 года пад назвай "Мара", дзе аўтар паэтычна апісвае Беларусь, услаўляючы яе
блакітныя азёры, неба, вочы беларусаў, а таксама белыя дарогі, хаты, валасы старых і г. д.
Тым не менш, як сведчыць у сваіх мемуарах Я. Ф. Сушынскі, сцэна Гарадскога тэатра (цяпер тэатр імя Я. Купалы) у час правядзення Першага Усебеларускага з'езда была ўпрыгожана бела-чырвона-белымі палотнішчамі. Вось як апісваецца адкрыццё з'езда 7 снежня 1917 года ў газеце
"Вольная Беларусь" № 3 за 15 снежня 1917 года: "А ў восьмым часу аркестр ваеннай музыкі іграў
"Марсельезу". Потым выступіў беларускі хор у нацыянальным адзенні... Над іх галовамі ўзвышаліся беларускія нацыянальныя флагі... Выступіў з прамовай прадстаўнік ад бальшавікоў
якісьці латыш, які ў канцы сваёй прамовы прапанаваў зняць і знішчыць беларускі нацыянальны
штандарт, таму што гэта ёсць рэч непатрэбная.
Паднялося абурэнне. Выступіў селянін і сказаў: "Нам не патрэбны гэтакія латышскія настаўнікі". А стары генерал беларус пацалаваў беларускі нацыянальны штандарт".
18 снежня 1917 года ў тры гадзіны ночы на з'ездзе была прынята рэзалюцыя аб пераходзе
ўлады ў Беларусі да Беларускай рады з'езда, пасля чаго бальшавікі вырашылі, што пара канчаць з
падобнай дэмакратыяй, акружылі будынак салдатамі і разагналі з'езд. Прыняць рашэнне аб
дзяржаўным флагу проста не паспелі.
Можна сказаць, што менавіта снежань 1917 года пэўна і быў тым перыядам, з якога бела-чырвона-белы флаг стаў успрымацца ў масавай свядомасці як нацыянальны флаг беларусаў. Гэта і не дзіўна. Таму што дэлегатам Першага Усебеларускага з'езда, якія прыехалі сюды з усіх куткоў Беларусі, бела-чырвона-белае палотнішча было прадстаўлена як нацыянальны флаг, як дзяржаўны "штандарт". Несумненна, што раз'ехаўшыся па сваіх родных месцах, яны паведамлялі аб флагу мясцовым жыхарам. Узнавіць палотнішча было няцяжка — флаг меў просты малюнак, што таксама спрыяла яго хуткаму распаўсюджванню і шырокаму выкарыстанню ў Беларусі.
Закрыццё з'езда бальшавікамі зрабіла немагчымым выкарыстанне с і м в о л і к і з'езда, у дадзеным выпадку бела-чырвона-белага флага, пры савецкай уладзе. Аднак у кароткі перыяд з 18 па 25 лютага 1918 года, калі Саветы фактычна згубілі кантроль над сітуацыяй (19 лютага органы Савецкай улады пакінулі Мінск), існаваў урад Беларускай рады і яе сакратарыят. Над будынкам, дзе ён знаходзіўся, быў падняты вядомы нам флаг. Як піша Е. Канчэр у сваёй працы "Беларускае пытанне", выдадзенай у 1919 годзе ў Петраградзе, 25 лютага 1918 года ў будынак сакратарыята Народнай рады з'явіўся з атрадам салдат германскі камендант горада і заняў
памяшканне, прыказаўшы зняць бела-чырвоны-белы беларускі нацыянальны флаг.
Немцы не перашкаджалі стварэнню беларускай дзяржавы. Тым больш, што яны кантралявалі
сітуацыю. Пасля абвяшчэння а шостай гадзіне раніцы 25 сакавіка 1918 года Беларускай радай
незалежнасці ураду БНР пэўна не было калі абмяркоўваць заканадаўчыя акты аб сімволіцы —
існавала шмат іншых праблем. I сімволіка — герб "Пагоня" і бела-чырвона-белы флаг — існавалі
самі па сабе. Н і к і м не зацверджаныя, не меўшы стандартнага ўзору для тыражыравання, яны адвольна мяняліся, захоўваючы толькі агульную канцэпцыю. Часта з'яўляліся сцягі, створаныя на
аснове бела-чырвона-белага флага, напрыклад белае палотнішча, якое мела чырвоную паласу з
аднаго боку і "Пагоню" ў праменнях сонца — з другога. Бывае на супрацьлеглым баку змяшчаўся
толькі надпіс: "Няхай жыве вольная Беларусь".
Толькі 5 жніўня 1918 года з'яўляецца дакумент, я к ім Сакратарыят БНР зацвярджае бела-чырвона-белы флаг. А 11 жніўня 1918 года ў газеце "Вольная Беларусь" з'яўляецца яго першае
апісанне. У артыкуле В. Ластоўскага "Што трэба ведаць кожнаму Беларусу" ў раздзеле VII "Сімвалы Беларусі" ён піша: "Якія нацыянальныя колеры? Нацыянальны беларускі колер — бела-
чырвоны. 3 гэтых колераў састаўлен і беларускі флаг, які складаецца з трох уздоўж палосак —
белай, чырвонай і зноў белай". Пры зацвярджэнні гэтага флага былі прадстаўлены акрамя бела-чырвона-белага яшчэ некалькі праектаў дзяржаўнагафлага БНР. На жаль, звестак аб праектах не
захавалася. Хто ж быў іх аўтарам? Ім з'яўляецца вядомы дзеяч вызваленчага руху, палітык, член
урада БНР Клаўдзій Сцяпанавіч Д у ш э ў с к і . У сваёй аўтабіяграфіі, напісанай у 1934 годзе ў г. Каўнасе, дзе Душэўскі пражываў у той час, ён піша: "Цікава адзначыць, што беларусы выбралі сваім дзяржаўным гербам той, што і літоўцы, гэта значыць белую "Пагоню" на чырвоным полі, аднак нацыянальнага флага не было. Мне давялося зрабіць некалькі праектаў нацыянальнага флага, і адзін з іх быў прыняты: а менавіта: бела-чырвона-белы.
3 таго часу гэты флаг і лічыцца беларускім нацыянальным флагам". К. С. Душэўскі не ўказвае дату апісанай падзеі і, змясціўшы гэты ўрывак у газеце " З в я з д а " ад 25 сакавіка 1992 года,
кандыдат гістарычных навук С. Рудовіч лічыць, што гутарка ідзе аб пачатку 1917 года. Але мы не
м о ж а м згадзіцца з гэтым. Справа ў тым, што ў 1917—1918 гадах пытанне аб беларускім флагу
абмяркоўвалася толькі двойчы: у сакавіку 1917 года і летам 1918 года. Але першы раз гэта
адбывалася стыхійна, без якой-небудзь папярэдняй падрыхтоўкі, і гутарка аб некалькіх праектах не ішла. Падобнае адбылося толькі ў 1918 годзе.
3 яўленне сярод праектаў існаваўшага, але н і к ім не зацверджанага флага заканамерна, як заканамерны і наступны выбар. Што ж датычыцца сцвярджэння Душэўскага аб аўтарстве, то трэба памятаць, што аўтабіяграфія напісана на літоўскай мове, таму прызначаецца літоўцам, а не беларусам. Афіцыйна флаг быў аб'яўлен толькі ў верасні 1918 года. Становішча рэспублікі ў гэты час было вельмі цяжкае. Альба-Русся — Белая Русь — Беларусь не была прызнана. Як паведамляе ў 1918 годзе газета "Вольная Беларусь", у сувязі з гэтым сакратар Рады Я. Варонка вымушан быў паслаць ноты урадам Расіі і еўрапейскіх дзяржаў з ізлажэннем гісторыі стварэння БНР. Было не да сімвалаў. Аб іх быццам забыліся. Не было апублікавана і палажэнне аб флагу, тлумачэнне колераў. У снежні 1918 года ў Мінск зноў вярнулася савецкая ўлада, а урад БНР перабраўся ў 1919 годзе ў Вільню, дзе і працягваў функцыяніраваць да 1925 года. На фотаздымку таго часу відаць, што выкарыстоўваліся флагі БНР з в у з к і м і , відавочна, чорнымі палоскамі ўздоўж чырвонай паласы. ІІІто ж, эміграцыя, нават калі ў дадзеным выпадку і адносная (няма дзяржавы, але ў раёне Вільні пражывала вельмі шмат беларусаў),— гэта заўседы трагедыя для тых, хто любіць сваю Радзіму, і знак траура з'яўляецца такім натуральным у гэтай сітуацыі.
Выказвалася думка, што палосы могуць быць цёмна-чырвонымі, але аўтары лічаць, што на
чорна-белым фотаздымку ў гэтым выпадку не было б такога рэзкага кантрасту паміж колерамі.
У далейшым нацыянальны флаг выкарыстоўваўся ў Заходняй Беларусі. Ен вывешваўся ў беларускіх школах, з яўляўся на мітынгах і сходах. Есць звесткі, што яго выкарыстоўвала кампартыя Заходняй Беларусі. У многіх месцах з бела-чырвона-белымі палотнішчамі жыхары заходніх абласцей сустракалі ў 1939 годзе савецкія войскі".
