Стабровский И., История г. Слонима

У 1944-1945 гг. Іосіф Стаброўскі разам з супрацоўніцай Слонімскага музея Надзеяй Гайдук напісаў невялічкую гісторыю горада Слоніма. Па экземпляру гэтай працы былі дасланыя ў 8 асноўных газет Рэспублікі, а больш сотні яе экземпляраў былі перададзеныя салдатам Чырвонай Арміі, якія знаходзіліся на той час у вайсковым госпіталі ў Слоніме.

Гэты госпіталь быў для так званых "чемостников" - салдат з раненнямі ў твар. Іх вдойчы на тыдзень наведваў заснавальнік слонімскага музея Іосіф Стаброўскі і, канешне ж бясплатна, чытаў для іх лекцыі і завочна праводзіў вайскоўцаў па музею, а таксама перадаваў ім па экземпляру напісанай ім гісторыі Слоніма. Пазней Надзея Гайдук успамінала: «Трудно сказать в скольких экземплярах разошлась в своё время (думаю, что много сотен) эта история. Услышав пару лет тому назад по радио такую фразу: «Что из себя представляет гор. Слоним? Ничем не примечательный уездный городишко», я очень расстроилась. Нашла в своём личном архиве черновые записи этой истории. Она написана по материалам, хранившимся в Слонимском Ист. Кр. Музее основанным И.И. Стабровским и всегда может быть проверена».

Светлой памяти основателя Историко-Краеведческого Музея археолога Стабровского Иосифа Иосифовича посвящается эта история г. Слонима, над которой мы вместе работали в зиму 1944-45 гг.

Б. сотрудница ЦКК НК РКИ Бел. Гайдук Надежда.

История г. Слонима

Город Слоним (Если поселение назвали «град», значит это было ограждено вокруг стеной и возможно Слоним уже существовал до 1040 г. несколько веков) основан русскими князьями в 8-9 /9/ веках. В Х веке город был под властью Киевских князей и первая запись сохранившаяся в литовско-русских и польских летописях гласит, что Великий Ярослав сын Владимира и Рогнеды на полях вблизи града Слонима вёл войну с литвинами. Это был 1040 год. В этой борьбе Литва потерпела поражение. Край этот в ту пору звался Чёрная Русь.

В неё т-е Черную Русь входили: Новогрудок, Волковыск, зельва, Слоним, часть земель Минских. Слоним был самый крупный населённый пункт.

В первой половине ХI века идут войны по всей территории Чёрной Руси между русскими и литовскими князьями и в 1103 году литовский князь Ярдзевил покорил город. Вскоре город был отвоёван русскими и вошёл в состав Киевской Руси и только к концу ХII века был порабощен литовцами. Нашествие Батыя отразилось на городе Слониме. Орды Койдана разрушили и сожгли город до основания. Молодёжь обоего пола угнали с собой. Детей, стариков и людей среднего возраста уничтожили, край опустел, в живых остались только те, которые успели укрыться в густых лесах окружающих Слоним. В то время Новогрудок был столицей Литвы, но орды Койдана до Новогрудка не дошли, повернули и пошли на запад уничтожая всё на своём пути. По уходе Койдана, русско-галицкие князья бьются за город с литовцами, но город отходит к литовцам. И в 1251 году город отвоёвывают русские и князь Лев /Даниил/ Галицкий (по одним данным Лев, по другим Даниил, уточнить в 1944 г. не было времени) отстраивает город и в 1258 году по договору уступает город литовскому князю Мендовгу, который город Слоним делает своей столицей, но с 1276 года по 1291 год Слоним опять принадлежит галицко-владимирским князьям, и в 1291 году Слоним становится столицей литовского князя Монтвида старшего сына Гедемина и уже до 1569 года находится в составе Русско-Литовского княжества.

В 1506 году татары под предводительством Менгле-Гирея почти до тла сожгли город. В 1532 г. город получил Магдебургское право. Государственный язык Русско-Литовского княжества был белорусский, литовцы не имели своей письменности и приняли культуру и законы Руси. В 1569 г. после Люблинской унии, Русь-литовская вошла в состав Речи Посполитой так тогда назывался союз Польши, Литвы и Руси. Король Зигмунт-Август отдал навечно городу Слониму окружающий его лес. В 1591 г. город Слоним получил собственный герб, Распластаный герб на голубом щите. С 1631-1685 г. Слоним считался крупнейшим в Речи Посполитой и был местом съездов Генеральных Сеймов воеводств: Виленского, Троцкого, Смоленского, Полоцкого, Новогрудского, Витебского, Черниговского и Инфляндского. Он был культурнее, населённее Варшавы того времени.

Леў Сапега
(1557-1633)

В 1586 г. получил староство в гор. Слоним и в собственность богатые слонимские земли, прадеды его были уроженцы Смоленщины, это современник Ивана Грозного, Бориса Годунова, человек большого ума и образования канцлер Великого Княжества Литовского, белорус – Лев Сапега, который сам обработал и отпечатал в Вильно на свой счёт «Статут Великого Княжества Литовского 1588 года». В основу статута положены законы Ярослава Мудрого. Один экземпляр этого уникального статута хранится в Слонимском музее. Основатель музея Иосиф Иосифович Стабровский случайно приобрёл его и считал, что очень недорого, всего за 30 руб золотом. Дворец Сапеги и вообще его резиденция, где он жил находилась в г. Ружаны в 30-35 км от Слонима, здесь он принимал польских королей Зигмунта и Владислава  IV. Лев Сапега оставил большой след в жизни белорусского народа, охраняя его от полонизации. Сапега умер в 1633 году (При Льве Сапеге в Слониме было построено более 10 ткацких фабрик. Дочери Льва Сапеги любили садоводство. Все окрестности утопали в садах, а выведенный ими сорт груш «Сапежинки» три столетия был в Слонимщине любимым, но в 40° морозы 1939-40 года окончательно на 100 % вымерзли. Говорил И.И. Стабровский).

В ХVII веке велись большие войны со Шведами, татарами, город часто горел, а набеги казаков приносили большой ущерб кустарным промыслам и торговле, в результате чего народ пришёл к такому обнищанию экономическому, что в 1678 году Гродненский Сейм освободил город от всяких податей.

1705 иезуиты получили право въезда в г. Слоним, стали строить монастыри и принудительно прививать населению польскую речь. В центре г. Слонима Рим построил духовную Академию, которая занимала несколько кварталов, имела подземные хранилища и подземные переходы в другие части города. В Слонимском музее есть небольшой материал, программа читаемых лекций и т.п. Академия подчинялась Ватикану. Помещалась Академия между улицами Студенческой и Пушкина. На Студенческой улице было общежитие уч-ся Академии и отсюда название улицы – Студенческая.

В 1731-1801 старостой города Слонима была крупная историческая личность, кандидат на польский трон Гетман Литовского княжества – князь Михаил Огинский, человек большой культуры и образования. Жил он в Слониме со своим двором. В центре города был построен дворец в 116 комнат, кроме этого дворца было ещё шесть таких же крупных зданий, старожилы города помнят фундамент от дворца Огинского, который вмещал в себя весь Слонимский базар, или богатые торговые ряды на бывшей Народной улице – конюшни князя Огинского. Многие приезжающие в командировку в Слоним часто посещая музей спрашивали, почему в таком маленьком захудаленьком городке улица названа «Оперной». У Огинского был свой театр, своя итальянская опера и балет. Холопская, т.е. крестьянская опера с певцами и танцорами из крестьян имела большой успех и даже по просьбе короля Понятовского, опера выступала в Варшаве. Варшава приняла восторженно артистов, оценила их по заслугам, о чём писали современные писатели: Немцевич, Нарушевич и Венгерский. Отсюда и название «Оперная». Огинский писал стихи, сочинял музыку, построил типографию, в которой печатал свои произведения.

В Слониме в центре у сквера когда-то была пожарная каланча, на вышке каланчи всегда ходил пожарник и наблюдал не вспыхнет ли где пожар. В 6 часов утра и в 6 часов вечера пожарник играл на трубе «Зорю» - отрывок из полонеза Огинского «Расставание с Родиной». Основатель музея И.И. Стабровский говорил, что этот отрывок из полонеза пожарники исполняли на слонимской каланче 150 лет, а потому люди прошлых поколений и мы теперешние старики думали, что автор полонеза «Расставание с Родиной» - Михаил Огинский. Самая большая заслуга Огинского – канал протяжением более 50 км, названный его именем. Канал соединил реки Ясельду и Щару. Канал осушил Слонимщину от излишней заболоченности, открылся водный путь между Балтийским и Чёрным морями. Город Слоним стал богатеть, проплывавшие по каналу торговые суда платили городу пошлину, а слонимское зерно, скот, кожи и другие товары дешёвым водным путём плыли в Данциг. Далеко за пределами края славились ежегодные двухнедельные слонимские ярмарки с участием соседних государств.

Надпіс над уваходам у пячору паддзямелля
Бернардзінскага касцёла ў г. Слонім

В 1769 г. 3000 солдат польского войска дрались за Слоним, но потерпели поражение, в 1793 г. во время второго раздела Польши, город Слоним отошёл к России и с 1795 года г. Слоним был губернским городом, но с 1801 года при новом административном разделе был лишён этих прав. В первую Отечественную войну 1812 года Слоним очень пострадал. Через город проходило три тракта: Виленский, Брестский, Минский. В боях, пожарах он уничтожен был до тла. Знаменитые полководцы Багратион, Барклай-де-Толли увековечили в боях вблизи Слонима свои имена. В Слониме останавливался Наполеон. Сгорели дворец и другие крупные здания Огинского, но небольшой дом, в котором останавливался Наполеон уцелел и в 20-е годы был продан гр-ну Гурвичу магистратом города. Не успел этот многострадальный город окрепнуть после войны, как в 1831 году его посетила холера и почти все жители вымерли. Недалеко от Слонима в районе Великой Кракотки вымерла вся деревня, остался в живых только один человек и он пошёл в соседнюю деревню попросить приют. Встретившие его жители тут же у дороги вырыли могилу и закопали его живым. Поставили большой крест, говорят что он стоит и теперь. Суеверные люди принесли несчастного просившего приют в жертву и по сохранившейся легенде холерой уже никто не заболевал. Вскоре начался голод. В августе месяце выпал снег, пролежал две недели, затем начались хорошие погоды, но рожь не поднялась, но её убрали. Зерно обмолотили, но из этой муки хлеб не выпекался. После холеры, голода, город совсем опустел, было несколько холерных кладбищ и на моей памяти в 1909-1910 учебном году уч-ся города на последнем холерном кладбище садили саженцы фруктовых деревьев, эта улица Пушкина здание МГБ – в 1944 г. в 1909-10 годы это была приходская школа и затем дворы здания музея, библиотеки городской /в 1944 г./. К 1846 году город окреп, отстроился и опять стал процветать, но в 1881 году случился большой пожар, выгорело пол города, в огне погибли все архивы и летописи еврейской общины более чем за 500 лет. По статистическим данным, в 1887 годе в Слониме насчитывалось всего 16 тысяч жителей, но когда в 1890 году через город была проведена железная дорога, население города быстро начало увеличиваться и к 1904 году уже насчитывалось 30000 человек, не считая двух полков, которые размещались в каменных казармах и занимали всю Жаровицкую улицу.

Краявіды Слоніма.

В 1915 году город был принудительно действенной армией эвакуирован в Россию. Согласно переписи за 1916 г., опубликованной в местной газете, о чём есть вырезка, числилось русских 12 чел., поляков 200 чел., татар 100 чел., евреев 11680 чел. Больших разрушений война не причинила, сгорела часть города Замостье. 8 января 1919 года после упорных боёв гор. Слоним был занят Красной Армией, которая находилась в нём до 2 марта 1919 года. 20 июня 1920 года город вновь был занят нашей Армией и оставлен 27 сентября 1920 года. За это время председателем Слонимского Военкома был учитель гор. Дятлово Гродненской обл. Ткацевич Иван Михайлович, ему было 23 года, затем работал Муравьёв Василий Николаевич, уроженец Подмосковья, это был уже со стажем коммунист, идеальной честности, зав отделом образования Осипчук Семён Константинович, финансовым отд. зав. Гарост Владимир из Альбертина под Слонимом, что-то делал и брат Гароста по фамилии у брата была Бувалый. Эти фамилии мне запомнились потому, что все мы покинувшие Родину сосредоточились в г. Рославль Смоленской обл., где и ликвидировали дела эвакуированных из Зап. Белоруссии учреждений до марта 1921 года. Помню, что в 20 году в гор. сквере были погребены воины, погибшие при освобождении города и туда же были перенесены останки советских воинов, погибших в борьбе за Слоним 8 января 1919 г. Погибшие в 1919 году были погребены в сквере, но когда наша армия 2 марта 1919 года оставила город, то гор. власти постановили останки воинов из сквера вывезти на окраину кладбища городского. В Слонимском музее основатель хранил снимок как поляки выбрасывают трупы солдат на сквере, чтобы зарыть в другом месте. 17 сентября 1939 года город стал вновь принадлежать Белоруссии, но 22 июня 1941 г фашисты временно его оккупировали и 12 июля 1944 года город вернулся к матери Родине и уже навсегда. К началу 1940 г. милицией гор. Слонима было зарегистрировано вместе с польскими беженцами с запада 52 тысячи жителей, а в 1944 году к моменту освобождения города от фашистских захватчиков основных жителей город насчитывал 3500 человек основных жителей и немногим менее этого количества беженцев из Смоленщины и др. областей, прибывших за период оккупации. Немецкие фашисты жестоко расправились с городом и населением. Ликвидировали население партию за партией. В конце 1942 года была физически уничтожена вся польская, татарская, русская интеллигенция города, врачи, инженеры, юристы, монахини, всего 363 человека в одну ночь. Все евреи были уничтожены несколькими месяцами ранее на Петралевицкой горе. В окрестностях города было уничтожено много деревень. Сжигались люди, животные вместе с постройками, или закапывались живыми. Людей уже перестала пугать смерть, страшная жизнь притупила это чувство.

И.И. Стабровский зарегистрировал секретно все деревни уничтоженные гестаповцами и как и кем приводилось уничтожение ни в чём не повинных людей. Все эти материалы, т.е. одна самодельная книжечка в моё время хранилась в музее в переписке. За недели 2-3 до отступления фашистов военнопленные и власовцы под командой немцев отрывали ямы с тысячами расстрелянных и тысячами закопанных живыми и сжигали с большими штабелями леса. Работа производилась и днём и ночью. Над городом стоял удушливый запах горелого мяса. В эти же недели жители отбывали повинность, рыли длинные траншеи. Немцы не скрывая говорили, что по особому сигналу всё население будет выведено из города, собаки-овчарки ни кому не дадут спрятаться. Женщины и дети будут согнаны в траншеи и пустят по ним «Тигра» /танк/ таким путём всё живое в траншее будет уничтожено. Мужчины погибнут на минном поле специально для них приготовленном.

Быстрое отступление фашистов и ещё более быстрое наступление нашей армии освободительницы, не позволила немцам осуществить этот план. 10 июля 1944 г. город был освобождён. Днём 9 июля с утра немецкая цистерна проехала по улице Пушкина и переулку Пушкина и полила бензином некоторые дома, и город стал гореть. Возможно это было и в других частях города. Против переулка Пушкина по улице Пушкина когда-то был дворец какого-то графа. Дворец сгорел в первую мировую войну. На месте дворца был посажен сад, охвативший большую площадь, а подвалы под бывшим дворцом остались, вход в подвалы был с параллельной улицы. Всё население с центральных улиц бросилось искать спасения в этом подвале. Подвал всех принял, и людей и несколько лошадей и несколько овец. Над подвалом среди деревьев замаскировался «Тигр» бой над нами шёл с вечера 11 июля до полудня 12 июля, а вообще бой за город уже шёл ночью 10 июля. Когда уже не осталось никакой надежды на жизнь вдруг наступила тишина мёртвая и в подвальном окошечке показались ноги в обмотках. Солдат присел на подоконничек и отрапортовал по телефону, что Слоним и высота Рищица /именно так/ освобождены от немецких захватчиков. Всё зашумело, многие стали плакать, целовать красноармейца, предлагать ему пищу и помню хорошо, что он сказал: «спасибо, хлеб с салом не могу взять, вот если бы постной варёной картошки, то я бы взял». Шурин мой спросил: «сынок дорогой, сколько тебе лет» «17 лет 8 месяцев» - был ответ, а где командир, спросил мой шурин /подпольный работник в годы оккупации города/ и в ответ получил: «командир убит, я принял командование». В своей радости, что спасены, в своём эгоизме, никто не спросил фамилии воина, который через пару минут уже вскочил на подвальное окошечко и исчёз. Жив ли ты, сынок? Я стояла с ним рядом. Мучит совесть, что не спросила, кто откуда?

Стабровский И., К вопросу об стеклянных ископаемых шарах (1899)

Знаходзячыся на вайсковай службе, Іосіф Стаброўскі ў вольны час актыўна цікавіцца дасягненнямі археалогіі. Сваю зацікаўленасць ён увасабляе ў невялікія археалагічныя даследаванні ваколічных вёсак яго радавога маёнтка Орлавічы, куды прыязджае на адпачынак. Падчас падарожжаў ён набывае ў сялян і гараджан артэфакты старажытнага мінулага, да ліку якіх адносіліся і дзве рымскія манеты, знойдзеныя каля Навагрудка, і пра якія Стаброўскі ўзгадвае ў першым сваім артыкуле, надрукаваным у часопісе “Исторический Вестник” (1899, № 3, с. 1104-1105) ў раздзеле «Заметки и вопросы».

К вопросу об стеклянных ископаемых шарах

Стаброўскі І.І.

В № 422 за 1899 г. журнала «Разведчик» поставлен на разрешение вопрос о вероятном происхождении стеклянного ядра в 3 ½ дюйма диаметром, найденного на глубине 8-9 вершков при подъеме целины ген. Рымкевичем. Совершенно подобное ядро, диаметром 3 ¾ дюйма, несколько сплюснутое, из темно-зеленого стекла, весом 1 ½ фунта, имеется в моей коллекции м найдено вблизи местечка Городыщи (Минской губ.). Наружный его вид следующий: поверхность матовая, темная, в трех местах концентрические трещины, образовавшиеся, очевидно, от удара о какое-то твердое тело; в одном месте заметна заливка отверстия стеклом же. Снаружи, в плоскости, параллельной залитому месту, ясно заметно кольцо светло-зеленого цвета, как бы уровень какой-то жидкости. На просвет, половина шара желтовато-зеленого цвета, при чем видимое на поверхности кольцо имеет в центре небольшой, расплывчатый сгусток. В толще стекла заметно несколько разной величины воздушных пузырей. Возле того же местечка Городищи выпахан на поле осколок совершенно подобного шара; из рассмотрения его видно, что шар, часть которого он составлял, был с пустотой внутри и толщиною стенок в 1 дюйм.

В «Историческом вестнике» за июль 1898 г. (стр. 222), в статье «Раскопки в России» В.В, Жерве, указано на стеклянный шар с жидкостью внутри, найденный в 1897 г., в Могилевской губ., и относительно его высказано предположение, что в нём, быть может, находится святая вода из Иордана, привезенная странником. Такое предположение не выдерживает критики, так как едва ли на берегах Иордана возможна была отливка подобных стеклянных шаров, да и могло ли кому прийти в голову подобным образом консервировать святую воду. Мнение профессора археологического института, Н.И. Веселовского, о том, что шар, найденный генералом Рымкевичем, есть, скорее всего, особый прибор для приглаживания и лощения кожи и тканей, также едва ли основательно, ибо подобный прибор весьма неудобен для этой цели, наконец, на шарах этих были бы заметны следы от употребления их по назначению, т.е. некоторая потертость, царапины; между тем, на имеющемся у меня шаре и осколке этого не заметно. Правда, поверхность его матовая, но это произошло скорее всего от выветривания стекла от действия влажности и воздуха, а вовсе не от употребления. Также лишено основания и предположение, что эти ядра употреблялись для стрельбы из пушек, ибо для этой цели они отливались бы сплошными, а не с пустотой внутри и, затем, едва ли мог применяться для ядер такой сравнительно редкий и дорогой материал, как стекло; наконец, по своей хрупкости, сомнительно, чтобы стеклянные ядра когда-либо предпочитались, например, хотя бы каменным.

Более вероятия, что эти шары не что иное, как сосуды, в которых находятся слезы плакальщиц. Подобный обычай существовал, как известно, в древние времена у многих народов, и если эти сосуды не могли изготовляться на месте, то они доставлялись из более культурных стран, например, из Римской империи. Подобное допущение не есть произвольное, так как окончательно установлено, что древние римляне вели торговые сношения с теперешней южной Россией (между прочим, вблизи местечка Новогрудок, Минской губ., выкопано 7 серебряных монет времен Antonius’a Aug., из коих 2 находятся у меня).

В подтверждение мнения, что шар, находящийся у меня, есть не что иное, как сосуд со слезами, служит еще то, что выпахан он на поле, усеянном древними курганами, а также, что подобные сосуды находились неоднократно при обвалах берегов реки Варты, вместе с костями и другими древностями.

Несколько таких сосудов, насколько мне известно со слов лица, проживавшего в той местности, находятся в одном из частных музеев города Варшавы. Между прочим, подобный шар, но несколько меньших размеров, с пробитым внутрь его отверстием, находится на выставке старинных предметов у г. Густава Безье (Варшава, Краковское, № 30).

Что же касается местности, в которой найден шар генералом Рымкевичем, то весьма полезно было бы исследовать таковую на предмет обнаружения на ней старых могильников, и если бы они оказались, то вопрос об этом шаре мог бы быть легче разрешен. В виду особого интереса, который возбуждают вышеупомянутые ядра, находящийся у меня шар, а также осколок, могу представить на рассмотрение заинтересованных в этом деле лиц.

Штабс-капитан Стабровский

Іосіф Іосіфавіч Стаброўскі (1870-1968) – заснавальнік Слонімскага рэгіянальнага музея

Напрацягу студзеня я буду размяшчаць матэрыялы, прысвечаныя Іосіфу Іосіфавічу Стаброўскаму, асобаю якога зацікавіўся дзякуючы майму навуковаму кіраўніку Аляксандру Дабрыяну. Паступова гэтая цікавасць да жыцця аднаго чалавека ператварылася ў зацікаўленасць гісторыяй роднай Бацькаўшчыны - Слонімшчыны.

Першы з серыі тэкстаў знаёміць Вас з асобаю Іосіфа Стаброўскага і першымі экспанатамі сабранага ім музея. У наступных будуць змешчаны як надрукаваныя, але малавядомыя артыкулы слонімскага археолага, так і раней ніколі недрукаваныя. Арыгіналы апошніх знаходзяцца ў Слонімскім краязнаўчым музеі, з якім у мяне звязаныя самыя цёплыя ўспаміны.

Выказваю словы ўдзячнасці супрацоўнікам музея, і падзяку Ірыне Рыгораўне Шпырковай і дырэктару Рыжак Наталлі Канстанцінаўне за дапамогу, якая была мне аказаная пры працы над даследаваннем жыцця таленавітага слонімца - Іосіфа Іосіфавіча Стаброўскага.

І.І. Стаброўскі

У гэтым годзе спаўняецца 85 гадоў з моманту заснавання Слонімскага гісторыка-краязнаўчага музея, які быў створаны Іосіфам Іосіфавічам Стаброўскім і цяпер носіць яго імя. Жыццю і дзейнасці гэтага чалавека прысвечана некалькі артыкулаў С. Чыгрына і І. Шпырковай, але спецыяльнае навуковае даследаванне яго навуковай і грамадскай дзейнасці адсутнічае. Мэтай дадзенай працы з’ўляецца адлюстраванне дзейнасці Стаброўскага як грамадскага дзеяча, краязнаўцы і археолага.

Іосіф Іосіфавіч Стаброўскі нарадзіўся 2 лістапада 1870 г. Род Стаброўскіх быў вядомы не толькі ў Слоніме. Бацька Стаброўскага, Іосіф Вікенцьевіч, капітан Мурамскага пяхотнага палка, герой абароны Севастопаля, быў узнагароджаны ордэнам Святой Ганны ІІІ-й ступені з мячамі, сярэбраным медалём і бронзавым на Андрэеўскай ленце. Пры абароне Севастопаля яго кантузіла кавалкам бомбы ў грудзі, таму не мог далей працягваць службу. У 1860 годзе ён быў узяты пад апеку Камітэта аб параненых і яму прызначылі “прибавочный пенсион из инвалиднаго капитала”[4]. Памёр у 1891 годзе і пахаваны ў вёсцы Орлавічы Слонімскага раёна.

Родны дзядзька слонімскага археолага, штабс-капітан Антон Вікенцьевіч, разам з братам удзельнічаў у Крымскай вайне.

В.М. Стаброўскі

Дзед Іосіфа Іосіфавіча, Вікенцій Мацеевіч, рэгент земскі, гаспадар маёнтка “Кулікі”, пад час паўстання 1863-1864 ва ўзросце 78 гадоў некалькі месяцаў адсядзеў у Гродзенскай турме і выплаціў штраф у памеры 100 рублёў за знішчэнне знойдзенай запіскі, “что наводит предположение о зловредном ея содержании, а также в оскарблении становаго пристава неприличными словами” [5; л. 19 адв.].

Стрыечным братам Іосіфа Іосіфавіча быў Казімір Антонавіч Стаброўскі, вядомы ў свой час мастак, артыст, прафесар і педагог. У 1904 годзе ён заснаваў Школу прыгожых мастацтваў у Варшаве і на працягу шасці гадоў быў яе дырэктарам і выкладчыкам. За карціну “Цішыня вёскі” ў 1900 годзе ў Парыжы на міжнароднай выстаўцы ён атрымаў сярэбраны медаль. Яго карціна “Ля раз’езда” была набыта для музея ў Мюнхене, а карціна “Лазенкаўскі парк у Варшаве” – для музея ў Венецыі. Памёр ад інфаркту ў 1929 годзе [15; С.3].

Маці Іосіфа Іосіфавіча Стаброўскага Людвіка паходзіла з роду князёў Масальскіх. Яе бацька Адольф Масальскі прымаў актыўны ўдзел у паўстанні 1863 года, за што быў сасланы на Нерчынскія руднікі.

Родны дзядзька Іосіфа Іосіфавіча Стаброўскага, Карл Масальскі, падчас паўстання 1863 года быў камандзірам паўстанцкага атрада, які дзейнічаў на Гродзеншчыне. Сельскі стараста вёскі Азярніца Слонімскага павета выдаў яго царскім карнікам, і па прысуду гродзенскага губернатара Скварцова Карл Масальскі быў растраляны. Іосіф Іосіфавіч Стаброўскі знайшоў апошняга сведку тых падзей 84-хгадовага Аляксандра Шыманскага, які паведаміў аб тым, што паўстанца пакаралі 5 жніўня 1863 года, прывязаўшы яго да другога тэлеграфнага слупа на ўсход ад моста праз канал Агінскага  [1; л. 38 ]. 13студзеня 1937 г., у сувязі са святкаваннем пачатку паўстання 1863-1864гг, Іосіф Іосіфавіч накіраваў ліст на імя палкоўніка Вацлава Глацкага, дырэктара Дзяржаўных дарог у Вільні з просьбаю аб дазволе ўстанаўлення на месцы пакарання Караля Масальскага драўлянага крыжа з надпісам [1; л. 38].

Сям'я Стаброўскіх

У 1888 г. І.І.Стаброўскі за заслугі бацькі, быў залічаны курсантам Аляксандраўскага артылерыйскага вучылішча, дзе пасябраваў з будучым рускім пісьменнікам Аляксандрам Купрыным.

Сваю армейскую кар’еру Іосіф Іосіфавіч пачаў у 1889 г. Вядома, што ў 1891 - 1895 годах служыў у 81-м пяхотным Апшэронскім палку і з’яўляўся палкавым інструктарам па сапёрнай справе. Па даручэнню шэфа Апшэронскага палка вялікага князя Георгія Міхайлавіча рабіў фатаграфічныя здымкі месц Дагестана для гісторыі палка, дзе Апшэронскі полк вёў баі з Шамілем. За гэтую працу атрымаў ад князя ў падарунак гісторыю палка з уласнаручным подпісам. У 1895 г. Стаброўскага перавялі у артылерыю. Ен з’яўляўся справаводам, а пасля загадчыкам гаспадаркі батарэі і палка. Загадваў афіцэрскім сходам і бібліятэкай. З’яўляўся сябрам, а затым старшынёй брыгаднага суда і сябрам суда таварыства афіцэраў. Стаброўскі быў таленавітым вынаходнікам. З яго наватарскіх распрацовак у свой час знайшлі прымяненне шрампель удасканаленага ўзору (зацверджана ў 1907 годзе Галоўным артылерыйскім упраўленнем) і тэлефон-пыёмнік удасканаленай канструкцыі (польскі патэнт №18728) [14; С. 4].

У 1910 годзе прымаў удзел у двух палявых паездках з мэтаю рэкагнасцыроўкі ўчасткаў рэк Віслы і Варты [13; С. 6]. Першую сусветную вайну І.І.Стаброўскі сустрэў у чыне палкоўніка артылерыі, камандзірам 55-га артылерыйскага дывізіёна.

 За бездакорную службу і мужнасць, узнагароджаны баявымі ордэнамі Святой Ганны ІІ-ой ступені з мячамі і ІІІ-й ступені, Святога Станіслава ІІ-й і ІІІ-й ступені. У красавіку 1918г. звольнены з вайсковай службы, але праз некаторы час зноў быў прызваны, цяпер ужо ў Чырвоную Армію. Служыў у Заволжскай вайсковай акрузе ва упраўленні вайскова-вучэбных устаноў старшым справаводам. 11 красавіка 1921г. канчаткова звольнены ў запас ва ўзросце 50-і гадоў і хутчэй усяго пад час савецка-польскай вайны вярнуўся ў родныя мясціны на Слонімшчыну.

Яшчэ знаходзячыся на вайсковай службе І.І.Стаброўскі скончыў Маскоўскі археалагічны інстытут і Вышэйшыя Археалагічныя курсы пры Самарскім універсітэце, стаў членам-карэспандэнтам Маскоўскага археалагічнага таварыства і сябрам Яраслаўскага археалагічнага таварыства [14; С. 3-4]. Таму вярнуўшыся на Радзіму, І.І.Стаброўскі актыўна ўключыўся ў грамадзянскае жыццё роднага края. Ён становіцца сябрам Слонімскага аддзялення Польскага краязнаўчага таварыства (далей – САПКТ), якое налічвала 57 чалавек на чале са старшынёй Пятроўскім [16; с. 80]. Па ініцыятыве І.І. Стаброўскага ў Слоніме было створана этнаграфічна-археалагічнае таварыства, першае паседжанне якога адбылося 6 студзеня 1924 года. На пачатку сваёй дзейнасці яно налічвала 15 чалавек, сярод якіх быў і стараста слонімскага павета Карказовіч [1; л. 2].

Усё сваё свядомае жыццё Іосіф Іосіфавіч збіраў рэшткі гісторыі роднага краю, вынікам чаго сталі археалагічная і нумізматычная калекцыі, вялікая колькасць дакументаў, некалькі старадрукаў, мноства рэдкіх кніг, асобныя каштоўныя гістарычныя рэчы. Па ініцыятыве І.І. Стаброўскага на основе гэтых калекцый пры падтрымцы САПКТ быў створаны краязнаўчы музей.

Урачыстае адкрыццё музея адбылося 20 верасня 1929 года ў прысутнасці прэзідэнта Польскай рэспублікі Ігнація Масціцкага. Першапачаткова музей знаходзіўся ў будынку староства [21; с. 339]. Напярэдадні адкрыцця па ўсяму гораду былі расклеяны афішы са зваротам САПКТ ад 3 мая 1929 года аб зберажэнні помнікаў гісторыі: “Хочам засцерагчы ад знішчэння гістарычных помнікаў, музейных помнікаў нашай культуры, даць магчымасць належнага іх захавання і паказаць грамадству, а асабліва малодшаму пакаленню культурныя здабыткі… Асабліва горача просім уладальнікаў якіх-небудзь гістарычных помнікаў аб ласкавай перадачы іх у рэгіянальны музей, ці на захаванне музейных помнікаў, якія маюцца ў вас на руках: археалагічныя помнікі, нумізматычныя калекцыі ці асобныя манеты, газеты, дакументы, рукапісы і аўтографы, ...фатаграфіі з часоў вайны, посуд, прадметы народнай творчасці, прадметы бытавога ўжытку дамашняга вырабу (якія гінуць з-за развіцця фабрык), этнаграфічныя зборнікі, прадметы рэлігійнага культу” [1; л. 10]. На афішы стаялі падпісы сакратара САПКТ Клімкевіча, скарбніка Глебскага і старшыні праўлення М.Пятроўскага.

У выніку гэтага фонд музея  стаў папаўняцца і за кошт ахвяраванняў простага насельніцтва, якое несла ў дар рэгіянальнаму музею асобныя гістрычныя рэчы. Напрыклад, 4 ліпеня 1930 года слонімскі павятовы стараста накіраваў да САПКТ ліст з паведамленнем аб знойдзенай дазорным Карпам Прудніковым каля вёскі Багданаўшчына адзнакі польскага дзесятніка і перадачы яе музею [1; л. 11].

Актыўную дапамогу музею аказвалі сябры САПКТ. Напрыклад, з нагоды святкавання ў Слоніме “трыумвіра” круглых дат - 400-годдзя надання Слоніму магдэбургскага права, 300-годдзя смерці Льва Сапегі і 150-годдзя адкрыцця Агінскага канала, - кіраўніцтва САПКТ накіравала 17.Х.1932 года да Фонда Народнай культуры пры прэзідыуме Рады міністраў у Варшаве ліст “з просьбаю аб выдзяленні дапамогі ў памеры 150 злотых”, таму што музей апынуўся ў цяжкім стане [1; л.18].

Адразу пасля стварэння музей стаў рэгіянальным цэнтрам краязнаўчай дзейнасці і быў прызнаны на агульнапольскім узроўні. Яго прадстаўнікі ўдзельнічалі ў з’ездах секцый рэгіянальных музеяў. У 1934 годзе на з’езд быў накіраваны І.І. Стаброўскі. З-за фінансавых цяжкасцяў кіраўніцтва праўлення САПКТ было вымушана звярнуцца да Саюза музеяў Польшчы з просьбаю аб прадастаўленні яму льгот на праезд па жалезнай дарозе з Варшавы да Слоніма [1; л. 30].

Калекцыі музея пастаянна папаўняліся новымі экспанатамі, што выклікала неабходнасць пашырэння памяшканняў для іх размяшчэння. У 1930 г. музей займаў 2 пакоі плошчай 55 кв. м. у памяшканні публічнай бібліятэкі і да 1939 г. 14 разоў мяняў свае месцазнаходжанне [21; с.339].

Слонімскі ідал

Да найбольш цікавых экспанатаў, якія знаходзяцца ў музеі, адносіцца каменны паганскі ідал, датуемы Х-м ст. Да другой паловы XVIII ст. належыць жывапісны партрэт Аляксандра Пацея, выкананы невядомым мастаком на метале. Бясцэнным помнікам юрыдычнай думкі XVI ст. з’яўляецца статут Вялікага княства Літоўскага, пераведзены на польскую мову і выдадзены ў 1648 годзе. Былі ў музеі аўтографы польскіх каралёў Жыгімонта Аўгуста, Жыгімонта ІІІ, Уладзіслава ІV, Яна-Казіміра, Станіслава Панятоўскага, Папы Рымскага Грыгорыя ХV, рускіх імператараў Мікалая І, Аляксандра ІІ, князёў Караля Радзівіла, Яна Сапегі, а таксама вялікага рускага паэта А.С.Пушкіна. У музеі захоўвалася дакладная копія апошняга ў яго жыцці ліста, напісанага 27 студзеня 1837 года і адрасаванага дзіцячай пісьменніцы Аляксандры Шымавай. Копія выканана ў літаграфіі “Безэ і Францэн” у 1857 годзе, відавочна, да 20-й гадавіны з дня смерці паэта. Каштоўнасцю музея быў бронзавы бюст Напалеона І, які з’яўляўся адным з двух экзэмпляраў, створаных ў Парыжы ў 1885 годзе па спецыяльнаму заказу ўлад Расійскай імперыі [10; С.6].

Значную частку экспазіцый займалі археалагічныя калекцыі. У Інвентарнай кнізе Стаброўскі паведамляе аб 12-ці “планшетах с изделиями каменного века с Лабазовки, Тальковщины, Камлевич, Задворья, поместья Орловичи, Носок и озера Бездонное около Азерницы (дар Ольгерда Михаловского)”. Акрамя пералічаных планшэтаў у экспазіцыі музея меліся “топор кремневый, нешлифованный дер. Гать”, “топор кремневый, шлифованный (дер. Озгиновичи Чемерской волости)”, “лезвие кремневаго шлифованного топора (Слоним, переулок Мокрый)”, “топор кремневый, полосатый, отлично шлифованный (станция Щепки Августовской вол. Сувалкской г., дар Георгия Карчевского)”, “топор каменный типа Фатьяновскага с отверстием (урочище “Дубы”, 4 версты от Слонима, дар 79 пяхотного польского полка) ”, 9 каменных малаткоў, “молот боевой, больших размеров с отверстием (18 ½ Х 7 ½, д. Рудавка Мижевитской вол., дар Бориса Ивановича Кандера)”, “часть урны «лицевой» из раскопок (3 куска, Троитский уезд, фальварок Устроне) ”, “Жернов – нижний камень” (поместье Орловичи) [3; л. 21-23 адв]. Наконт жэрнавога каменю, знойдзенага каля вёсці Орлавічы, Стаброўскі паведамляе: “У 0,5 км ад Багданавіч ва ўрочышчы “Жукаўшчызна” летам 1927 года пад час узворвання знойдзены жэрнавы камень (даўжыня – 40,5 см, шырыня – 30, таўшчыня – 14 см) граніт грубазярністы. У сярэдзіне паглыбленне дыяметрам 5 і глыбінёй 2,5 см” [17; С.175-176]. У 1939 г. у музей трапляе знойдзеная пад час будаўніцтва падмуркаў непадалеку ад Слоніма каменная галава ідала, вышынею 46см [19 ] Акрамя таго ў музеі налічвалася некалькі сот манет, у тым ліку два скарбы. Экспазіцыі з тлумачальнымі карткамі знаходзіліся ў плоскіх, белых афарбаваных вітрынах. Экспанаты былі занесены ў інвентарную кнігу, але не зашыфраваны [21; с.339].

Атрымаўшы яшчэ пад час вайсковай службы археалагічную адукацыю з кваліфікацыяй археолаг (у тагачасным разуменні - спецыяліст па старажытнасцям - В.Г.), І.І.Стаброўскі праводзіў археалагічныя даследванні. Першая праца па археалогіі была напісана ім яшчэ ў 1899 г. і прысвечана знаходкам шкляных шароў. У ёй між іншым І.І.Стаброўскі ўзгадвае і аб знаходцы сямі рымскіх манет у Навагрудку [18]. Асноўнай мэтай археалагічных даследванняў Стаброўскага было папаўненне калекцый музея. Як ён сам адзначаў: “Я стаў археолагам, таму што люблю шукаць клады, разгадваць таямніцы старажытных курганаў. І адчуваю сябе на “сёмым небе”, калі адкопваю якую-небудзь незвычайную рэч — будучае ўпрыгожванне музея” [9; С.3]. Даследчык практычна не праводзіў самастойныя раскопкі, займаючыся выяўленнем і апісаннем разбураўшыхся помнікаў. Так, на поўдзень 1 км ад вёскі Багданавічы ва ўрочышчы Самілава пры капанні пяску было знойдзена пахаванне са спаленнем, дыяметрам 2,5 м. і глыбінею 1,5 м. Дно і сценкі ямы былі выкладзены каменнем (25 сярэдніх і 18 малых). Камяні былі неабпаленыя. На глыбіні 25 см ад паверхні ў сярэдзіне пабудовы каля вялікага камня былі знойдзены 5 фрагментаў ад пасудзіны, кускі сасновага вугля і кавалкі неабпаленых касцей. Зямля была моцна гамусіраваная, цёмная, як бы перасыпаная попелам, найбольш гамусіравана ў сярэдзіне, каля керамікі. Іншых прадметаў не знойдзена. Стаброўскі датаваў пахаванне XIII ст. На адлегласці 1,5 км ад Орлавіч былі выяўлены 50 курганаў XI-XIII ст, на адлегласці 1,5 км на могільніку в. Рахавічы - 2 вялізныя курганы [17; С. 175-176]. У 1927 г. Стаброўскі звярнуўся ў Дзяржаўны камітэт кансерватараў дагістарычных помнікаў ( далей ДККДП) ў Варшаве з паведамленнем аб будаўніцтве дома каля адзінкавага кургана каля дарогі на Ружаны і разбурэнні курганаў на вясковых могілках у вёсцы Орлавічы, дзе яны выкарыстоўваюцца для пахаванняў і разбураюцца. Стаброўскі прапанаваў перанесці могілкі на новае месца на сваёй зямлі [20; S.223].  Дзеля разгляду справы ў Орлавічы прыязджае кансерватар варшаўскай акругі Р.Якімовіч і яны разам раскапваюць тры з 50 захаваўшыхся курганоў. Па меркаванню Р.Якімовіча пахаванні з інгумацыяй належылі дрыгавічам і датуюцца XІ ст. [20; S.223]. Адначасова Стаброўскі перадаў у Дзяржаўны археалгічны музей ў Варшаве дзве срэбраныя рымскія манеты з Навагрудка і знаходкі з раскапаных разам курганоў. Па ініцыятыве Р.Якімовіча Стаброўскі быў прызначаны дэлегатам камітэта на Навагрудскае ваяводства [7; С. 229].

Пасля аб’яднання Заходняй Беларусі з БССР у 1939 г усе свае калекцыі, амаль 5 тысяч экспанатаў, І.І. Стаброўскі бязвыплатна перадаў гораду Слоніму і з гэтага часу яго музей набывае статус дзяржаўнага, а за Стаброўскім захавалі пасуду загадчыка. У гэты час адбываецца значнае пашырэнне фондаў музея, і ў першую чаргу за кошт маёмасці канфіскаванай ў панскіх маентках. Толькі 15 красавіка 1940 г. з былога маёнтка Нова-Дзевяткавічы было атрымана “разных книг старинных и музеального значения больших 80, средних и малых 313, итого…- 393 шт.” [2; л.1]. Акрамя кніг у музей працягвалі паступаць і такія рэчы, як панцыры, шлемы, карціны. Галоўнай праблемай для музея, які размяшчаўся па адрасе вул. Касцюшкі, д. 2, была адсутнасць неабходнага памяшкання. Да пытання размяшчэння дадалася яшчэ адна: на падставе пастановы Баранавіцкага аблвыканкама ад 15 кастрычніка 1940 года №1219 па акту 13 лістапада 48 найбольш каштоўных экспанатаў былі перададзены ў Баранавіцкі музей мастацтва. Яшчэ 4 экспаната згодна прадпісанню Народнага камісарыята асветы 13 чэрвеня 1940 г. № 0-11м па акту № 1-14 чэрвеня перададзены ў Літаратурны музей СССР [3].

З пачаткам Вялікай Айчыннай вайны, з першых дзён гітлераўскай акупацыі Стаброўскім зацікавілася гестапа. У падвале яго дома быў выяўлены склад кніг, сярод якіх знаходзіліся працы класікаў марксізма-ленінізма. Стаброўскага нават выклікалі на допыт, а пасля некалькіх дзён ў музей завітала гестапа. Толькі вытрымка Іосіфа Іосіфавіча выратавала каштоўнасці музея. Аб гэтым мужным учынку слонімскага краязнаўца пісала газета “Советская Белоруссия” у нумары 141 за 1944 год [11; С. 3].

Летам 1944 года як толькі Чырвоная Армія вызваліла Слонім Іосіф Іосіфавіч адчыніў музей. З дня вызвалення раёна да 7 чэрвеня 1945 года Слонімскі краязнаўчы музей наведалі 6070 чалавек. Пасля вызвалення горада Стаброўскі зноў пачаў збіраць калекцыі, прыводзіць у належны стан рукапісы, кнігі, фатаграфіі і займацца абсталяваннем музейных пакояў.

Восенню 1945 года на старонках раённай газеты было апублікавана прывітальнае пісьмо, якое было адрасавана юбіляру: “Таварышшу Іосіфу Іосіфавічы Стаброўскаму. Слонімскі раённы камітэт партыі (бальшавікоў) Беларусі і выканаўчы камітэт Слонімскага раённага Савета дэпутатаў працоўных вітаюць Вас, навуковага супрацоўніка і заснавальніка краязнаўчага музея, у дзень Вашага сямідзесяццігоддзя. Жадаем Вам, Іосіф Іосіфавіч, здароўя, доўгіх гадоў жыцця і працы на карысць савецкай Радзімы!” [8; С.3]. Але доўгай “працы на карысць савецкай Радзімы” не атрымалася, а наперадзе чакалі самыя страшныя здзекі і абразы. Справа ў тым, што ў самым канцы саракавых гадоў на афармленне музейнага аддзела Вялікай Айчыннай вайны было выдаткавана 22,5 тысячы рублёў. На вялікі жаль гэтыя грошы Стаброўскі так і не выкарыстаў, бо знайшліся людзі, якія паклалі іх у свае кішэні, а вінаватым у страце грошай зрабілі Стаброўскага. У выніку ён у сваёй кароценькай аўтабіяграфіі напісаў: “З 7 снежня 1948 года вызвалены ад працы ў музеі “як неадпавядаючы па свайму ідэалагічнаму светапогляду”. Некалькі гадоў Іосіф Іосіфавіч пісаў заявы ў мясцовы раённы камітэт партыі і начальніку канцылярыі Старшыні Савета Міністраў СССР,  але ўсё гэта было марна. Дваццаць гадоў пасля выхаду на пенсію ён жыў ва ўласным невялікім доме на вуліцы Камсамольскай (былая Замкавая). Магчыма ў гэтыя часы, вольныя ад працы, Стаброўскі напісаў некалькі артыкулаў па краязнаўству, гісторыі і філасофіі, якія так і небылі надрукаваны: “Састаў і абсягі Сусвету”, “Сутнасць жыцця і яго з’яўленне на зямлі”, “Праваслаўе, каталіцызм і унія. Іх узаемаадносіны на Слонімшчыне”, “Каменны век (неаліт) на Слонімшчыне і ў суседніх рэгіёнах”, “Норавы і звычаі ў Заходняй Беларусі ў ХVI-XVII стагоддзях”, “Сіметрыя і хараство ў прыродзе”, “Крывавым следам (Успаміны з вайны 1914 года. Альбом з 300 здымкамі)”.

 Памёр Іосіф Стаброўскі на 98-м годзе жыцця 15.01.1968 г. Пахаваны, як ён і жадаў, на зямлі былога радавога маёнтка Стаброўскіх “Орлавічы”.

Слонімскі музей імя І.І. Стаброўскага

На сённяшні дзень краязнаўчы музей у Слоніме носіць імя заснавальніка. У 2002 г. у дні святкавання 750-гадовага юбілею горада на будынку музея была ўрачыста адкрыта мемарыяльная дошка, прысвечаная Іосіфу Іосіфавічу Стаброўскаму, якую выканаў з граніту і падараваў гораду і музею Леанід Богдан .

У выніку навуковай дзейнасці Стаброўскага беларуская гістарычная навука папоўнілася ведамі па гісторыі каменнага веку на Слонімшчыне, былі даследавана шэраг курганоў. Вынікі гэтай працы, як і археалагічная калекцыя Іосіфа Іосіфавіча, узбагацілі нацыянальную археалогію. Ён напісаў некалькі прац, якія ўяўляюць каштоўнасць для этналагічнай навукі. Стаброўскі быў чалавекам вялікай думкі. Яго ненадрукаваныя творы і дзённікі прадстаўляюць інтарэс для філасофіі.

СПІС ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫНІЦ І ЛІТАРАТУРЫ

1.                     Переписка, протоколы собраний, отчёты о работе Слонимского краеведческого общества и его организаций. Обращение в связи с открытием музея 20.09.29г. и приездом в г. Слоним президента Польши // Государственный архив Гродненской области. – Фонд 551. – Оп.1 – Д.42. – Л.1-41.

2.                     Перечни книг и экспонатов музея и расписки на их получение. Подписные листы на журналы и газеты для музея // Государственный архив Гродненской области. – Фонд 2744. – Оп.1 – Д.1. – Л.1-11.

3.                     Инвентарная книга учета экспонатов и материалов Слонимского областного краеведческого музея за 1940-1941 гг. // Государственный архив Гродненской области. – Фонд 2744. – Оп.1 – Д.6. – Л.1-46.

4.                     По прошению отставного капитана Иосифа Стабровскаго о прибавке ему пенсии // Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь у г. Гродна. Фонд 1. Канцелярия Гродненского Губернатора г. Гродно. – Оп. 13 – Д. 1119.

5.                     Дело об аресте помещиков Слонимскаго у. Стабровскаго Викентия и Завиша Осипа, обвиняемых в политической неблагонадежности // Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь у г. Гродна. Фонд 1. Канцелярия Гродненского Губернатора г. Гродно. – Оп. 34 – Д. 649.

6.                     По ходатайству Слонимскаго Предводителя Дворянства об определении отставного Штабс Капитана Стабровскаго в действующую армию в связи с Турецкой войной // Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь у г. Гродна. Фонд 1. Канцелярия Гродненского Губернатора г. Гродно. – Оп. 15 – Д. 1099.

7.                     Дабрыян, А. А. Выяўленне і ахова помнікаў археалогіі Гродзеншчыны ў І-й пал. ХІХ – І-й пал. ХХст. / А. А. Дабрыян // Подготовка педагогических и научных кадров историков и развитие исторической науки в Беларуси: материалы респ. науч.-практ. конф., 30 сент. 2004г., Гродно / под ред. Е.А. Ровбы, А.Н. Нечухрина, И.П. Креня. – Гродно: ГрГУ, 2005. – С.225-231.

8.                     Калюта, И. Очная ставка с памятью / И. Калюта // Нар. газ. – 2003. – № 128 (3375). – 5 июня. – С.3.

9.                     Калюта, И. Чертовски приятно извлечь на свет божий редкую вещицу / И. Калюта // Нар. газ. – 2003. – № 127 (3374). – 31 мая – С.3.

10.                . Пракоф’ева, С. Слонімскаму краязнаўчаму музею – 75 гадоў / С. Пракоф’ева // матэрыялы Слонімскага краязнаўчага музея імя І. І. Стаброўскага. – С.6.

11.                 Рылко, М. Сэнс аднаго жыцця / М. Рылко // За перамогу Камунізму. – 1969. – №130 (3921).—1 лістапада. – С.3.

12.                Слонімшчына ўзнімалася з руін. Год 1945 // За перамогу Камунізму. –1968. – №49 (3687). – 23 красавіка. – С.2.

13.                Чыгрын, С. Генерал ад...краязнаўства / С. Чыгрын // Газета Слонімская. – 2000. – № 47 (180). – 16 ліст. – С. 6.

14.                 Чыгрын, С. Слова пра Іосіфа Стаброўскага / С. Чыгрын // Слонімскі веснік. – 1994. – № 76 (7643). – 4 кастр. – С.3-4.

15.                Чыгрын, С. Чалавек вялікай працы / С. Чыгрын // За перамогу Камунізму. – 1990. – № 104 (7164). – 1 верасня. – С.3.

Dwutygodnik krajoznawczy ilustrowany organ pol. Tow. Krajoznawczego  - r. XIV, №5 . – Warszawa, 1929. – S. 80.

16.                Stabrowski Jozef, Notatki archeologiczne z powiatu Slonimskego / Stabrowski Jozef // Wedomosci archeologiczne, t. XIII. – Warszawa, 1935. – S. 175 – 177.

17.                Стабровский И.И. "К вопросу об ископаемых стеклянных шарах" //Исторический вестник. 1899 март с.1104-1105.

18.                Stabrowski J. Odnalezienie glowy staro-slawianskiego bostwa w Slonime //Ziemia Lidzka 1939 N1 S. 24.

19.                Jakimowicz R. Sprawozdanie z dzialalnosci PMA za rok 1927. //WA. Wr. T .VIII. 1935. S. 213 – 232.

20.                Drewko M. Muzeum PTK w Slonimie. Ziemia. Dwutygodnik krajoznawczy ilustrowany. TXV. Wr. 1930. S. 339 – 340.