КРАЯЗНАЎЧЫ РУХ У СЛОНІМСКІМ ПАВЕЦЕ Ў 1921-1939 ГГ. УВОДЗІНЫ

Паколькі лічу, што навуковыя працы павінны пісацца студэнтамі не толькі для таго, каб зарастаць пылам на паліцах універсітэцкіх кафедр і з цягам часу проста згубіцца ў віхуры часу ды забыцця, напрацягу некалькіх пастоў планую выкласці ў сеціва маю дысертацыю на суісканне ступені магістра гістарычных навук "Краязнаўчы рух у Слонімскім павеце ў 1921-1939 гг." [УДК 94(476.6) (1921-1939 гг.)] і абароненую ў Гродзенскім дзяржаўным універсітэце імя Янкі Купалы ў 2010 годзе. Праца была напісана пад навуковым кіраўніцтвам доктара гістарычных навук, прафесара Сяльверставай С.Я. Спадзяюся, што яна будзе карысная рупліўцам нашай гісторыі.

Слонім. Від з Ружанскіх могілак

Беларускі народ ствараў сваю культуру напрацягу шматвекавой гісторыі і адлюстраваў у ёй аткрысталізаваныя маральна-эстэтычныя ідэалы. Аднак сённяшнія ўмовы жыцця і паскарэнне тэмпаў развіцця прыводзяць да страты пачуцця сувязі з культурна-гістарычнай спадчынай, па трапнай заўвазе Ліхачова, чалавек губляе “духоўную аселасць”, што вядзе да страты маральных арыенціраў, эмацыянальнай чэрствасці. У сувязі з гэтым вялікае значэнне адыгрывае краязнаўства – усебаковае вывучэнне пэўнага рэгіёна.

Чалавек жыве ў асяродку, арганізаваным не толькі яго дзейнасцю, але, у першую чаргу, створаным культураю папярэдніх пакаленняў, элементы якой ён засвойвае. Неабыякавасць, любоў да сваіх родных мясцін прыводзіць да з’ялення краязнаўчага руху – формы незалежнай грамадзянскай актыўнасці, накіраванай на ўсебаковае вывучэнне пэўнага рэгіёну ці населенага пункта. Краязнаўчы рух садзейнічае патрыятычнаму выхаванню моладзі, любові да спадчыны роднага краю, станаўленню глыбокіх сувязей чалавека з гісторыяй Бацькаўшчыны. Яго практычным значэннем з’яўляецца развіццё турызма і сацыяльна-эканамічнага развіцця пэўнага рэгіёна.

Перад правядзеннем дадзенага даследавання была выдвінута навуковая гіпотэза, згодна якой краязнаўчы рух у Слонімскім павеце ў міжваенны час праходзіў стадыю свайго інстытуцыяльнага афармлення, станаўлення асноўных накірункаў працы і шляхоў практычнага прымянення назапашаных ведаў, дзейнічаў у межах агульнапольскага руху, а яго асаблівасці былі звязаны з этна-канфесійнай і эканамічнай сітуацыяй у рэгіёне.

Геаграфічна дадзеная магістэрская дысертацыя абмежавана межамі Слонімскага павета, а храналагічна - міжваенным часам (1921-1939), на працягу якога Слонімскі павет з’яўляўся адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкай ІІ Рэчы Паспалітай.

Сённяшняе разуменне дыфеніцый “краязнаўства”, “краязнаўчы рух” некалькі адрозніваецца ад выкарыстоўваемых у міжваенны час на тэрыторыі ІІ Рэчы Паспалітай. Сам генезіс паняцця “краязнаўства” можа быць аднесены на апошнюю чвэрць ХІХ ст. Ужываемыя ў той час тэрміны “krajopis” і "krajopisarstwo" з’яўляліся толькі тлумачэннем слоў “географ” і “геаграфія”.

Слова "край" на польскай мове першапачаткова выкарыстоўвалася для абазначэння мяжы. "Край" - гэта перш за ўсё крайні бераг, фініш, мяжа як у прымаўцы "у кута маецца край, у шыбеніцы канец". Наступным стала разуменне пад словам “край” рэгіёна, абмежаванага межамі, да якіх ён прылягае. Так, польскі лексікограф Рыгор Кнапскі (1564-1638) ў слоўніку 1621 г. пад “краем” разумеў акрэсы, край света, які “хто з высокага месца вокам вакол аббяжыць як мага лепш”. У адпаведнасці з аўтарам польскага слоўніка пачатку ХІХ ст. ("Słownik j ęzyka polskiego", Bapшава 1807-14; Львоў, 1854-60) Самуілам Багумілам Ліндэ (1771-1847), які апіраўся на погляды польскага географа з Браслаўскага павета Караля Вырвіча (1717-1793), край - гэта "частка вялікай зямлі, выдзеленай ад вялікага народа".

Згодна з тлумачэннем слова “край”, пад краязнаўствам маглі разумець: вывучэнне межаў; вывучэнне пэўнага абшару (часткі) зямлі, абмежаванай пэўнымі межамі; веды аб суцэльным краі, заселеным дадзеным народам.

Менавіта апошняе тлумачэнне слова “краязнаўства” выкарыстоўвалася ў 20-30-я гг. ХХ ст. у ІІ Рэчы Паспалітай для разумення яго сутнасці. Вялікі ўплыў на адносіны да краязнаўства зрабілі погляды Вацлава Налкоўскага (1851-1911), аўтара “Маляўнічай геаграфіі” (1902-1911), на думку якога "краязнаўства стане ведамі аб краю, магчыма, поўным наборам фактаў, якія адносяцца да дадзенага краю, ні навукай, ні мастацтвам, але інфармацыяй, ядром, з якога роўна як геаграфія, так і іншыя навукі і мастацтва, могуць чэрпаць матэрыял для сваіх даследаванняў". Краязнаўства, паводле Налкоўскага, не можа быць навукай, таму што з’яўляецца толькі сукупнасцю фактаў, прычынна не звязаных. У той жа самы час ён дапускае магчымасць навуковай апрацоўкі фактаў, сабраных пры дапамозе краязнаўства, але тады, лічыў польскі географ, гэта будзе штосьці блізкае да геаграфіі, названае па свайму становішчу “геаграфічнай энцыклапедыяй”.

У 1928 г. з лекцыяй па радыё на тэму “Ідэя і арганізацыя краязнаўства ў Польшчы” выступіў Людамір Савіцкі , які адным з першых звярнуў увагу на сувязь геаграфіі і краязнаўства яшчэ ў 1909 г. на паседжанні Польскага краязнаўчага таварыства (далей - ПКТ) у Варшаве. Ён заняў наступную пазіцыю: "для краязнаўства маецца характэрнейшая рэч, што яно не абмяжоўваецца якой-небудзь вузкай групай прыродных з’яў ці гуманітарных навук, але спрабуе звязаць адзін з адным усё, і такім чынам стварыць у свядомасці назіральніка абмежаваны вобраз, які ў рэчаіснасці складаецца з некалькіх шэрагаў прыродных, чалавечых і гістарычных з’яў. Гэта робіць краязнаўства асноўнымі ведамі сінтэтычнага характару, якія ў такога кшталта адносінах паказваюць далёка ідучае падабенства з геаграфіяй”. Л. Савіцкі зазначае, што можна доўга дэбатаваць над тэмай атаясамлівання краязнаўства з геаграфіяй, але самае важнае ў тым, што “ідэя краязнаўства, як нямая краязнаўчая практыка, не мае ўвогуле строгага навуковага характара. Не імкнецца да рэгулявання абстрактных, тэарэтычных пытанняў, а хоча толькі зблізіць шырокую грамадскасць са сваёй радзімай" і выступае ў якасці прапагандыста і папулярызатара вынікаў навукі, “становіцца яе служкаю і памочніцай” [108, s. 2].

Пытанню вызначэння сутнасці “краязнаўства” ў 20-30-я гг. ХХ ст. даследчыкі ІІ Рэчы Паспалітай надавалі вельмі важнае месца. Так, польскі гісторык картаграфіі і геаграфіі Баляслаў Альшэвіч (1893-1972) ў працы “Гісторыя польскага краязнаўства” галоўнае адрозненне краязнаўства ад геаграфіі бачыў у тым, што яго мэтаю не з’яўляецца сінтэз, а яно само ўяўляе сабою набор ведаў аб дадзеным абшары, прычым не толькі геаграфічных, але і гістарычных, эканамічных, статыстычных, прыродных і г.д. Такім чынам, згодна з Альшэвічам, краязнаўства “з’яўляецца тым усім, што служыць для пазнання пэўнага краю або групы людзей”, але гэта не навука, таму што яно “не дае доказу тэорыі, а таксама яму не хапае агульнай унутранай згуртаванасці” [108, s. 2]. У той жа час адпаведнікамі краязнаўства Б. Альшэвіч бачыў нямецкае "Heimatskunde" і рускае “Родиноведение».

Паводле прафесара Станіслава Паўлоўскага краязнаўства можа быць прынята ў трайным сэнсе: 1) метад, 2) папулярызацыйна-навуковы рух, 3) адгалінаванне іншай навукі, напрыклад, геаграфіі. Пры гэтым, у сітуацыі 20-30-х гадоў лічылася бяспрэчным, што на той момант перспектывай краязнаўства з’яўляецца навукова-асветніцкі рух. У сувязі з гэтым віцэ-працэсар ПКТ Аляксандр Паткоўскі адзначыў: “Сацыяльная значнасць гэтага руху расце і пранікае ў свядомасць устаноў усіх тыпаў, у тым ліку і дзяржаўныя арганізацыі. Краязнаўства адпавядае, такім чынам, той ролі, якой геаграфіі можа пазайздросціць амаль усе існуючыя навукі, спрабуючыя прабрацца ў шырокія межы думак і сэрцаў і натхняць творчыя сілы”. Важным унёскам С. Паўлоўскага стала тэза аб магчымасці выкарыстання краязнаўства ў педагагічных мэтах як асновы для школьнай працы, на што была зроблена стаўка ў працы ПКТ на мяжы 20-30-х гг. ХХ ст. ” [108, s. 4].

У 20-30-я гг. ХХ ст. грамадскасць ІІ Рэчы Паспалітай укладала ў паняцце “краязнаўства” вельмі шырокі змястоўны сэнс. Пад ім разумелі і рэгіёназнаўства, і харалогію (chorologjа), як “навуку аб прасторы”, погляды на якую былі закладзеныя ў сярэдзіне ХІХ ст. А. Гумбальдтам і К. Рыттэрам. Але перш за ўсё краязнаўства асацыіравалася з шырокім грамадскім рухам па вывучэнню гісторыі роднага краю, невялікіх рэгіянальных адзінак, якія ў сукупнасці складалі агульную прастору пражывання “польскага народа” і тэрыторый, гістарычна з ім звязаных.

Вывучэнне гісторыі краязнаўчага руху ў міжваенны перыяд дае магчымасць прасачыць складванне традыцый даследавання гісторыі і культуры края гісторыкамі-аматарамі. Менавіта ў міжваенны час закладываліся падмуркі сувязі краязнаўчага руху з турызмам, выхаваннем моладзі. Гэты вопыт будзе карысным для тых, хто сёння займаецца краязнаўствам і шукае шляхі практычнага выкарыстання назапашаных ведаў на карысць эканамічнаму і культурнаму развіццю роднай зямлі. Матэрыялы дыссертацыі могуць таксама знайсці прымяненне ў выкладанні адпаведных курсаў у навучальных установах, для развіцця музейнай справы, у даследаваннях па гісторыі краязнаўства ў Беларусі.