Горад кляштараў

Жыццё ва ўмовах паскоранага бегу часу вымушае нас забывацца пра прыгажосць роднага краю. Але калісьці маляўнічасць Слонімшчыны натхняла людзей на вялікія справы. Нездарма выпадковыя падарожныя да канца жыцця не маглі забыцца на яе краявіды. Адным з такіх мінакоў у свой час быў польскі краязнавец Вільгельм Хеннеберг, які ў часопісе “Зямля” (Ziemia, 1925, №10-12) надрукаваў артыкул пра горад Слонім.

У яго нататках не знайшлося месца “беларускаму”, усё нашае было падменена “крэсавым” і “польскім”. Таму ў запісах Хеннеберга Слонім выступае як “польскі” горад. Але ў такога кшталту запісах галоўным з’яўляюцца апісанні, эмацыйная афарбаванасць, уражанні аб помніках архітэктуры і вулачках, на якія сёння не кожны жыхар Слонімшчыны звяртае ўвагу. Паглядзець на Слонімшчыну вачыма падарожнага – святая справа ў развіцці любові да роднага краю.

Слонімская сінагога (Ч.Есьман)

Калі едзеш шырокім пясчаным трактам з Дзярэчына, былой рэзідэнцыі князёў Сапегаў, або шашою з боку нудных і брудных Баранавіч, скрыжавання некалькіх чыгуначных ліній, ці, нарэшце, з боку старажытнага жыровіцкага кляштару, месца паломніцтва польскіх рыцараў перад паходам на Маскву, заўсёды, праязджаючы праз багатую лясамі і ўзгоркамі сярэдняй ўрадлівасці мясцовасць, натрапіш на старажытны горад Слонім. Калі едзеш з любога з тых бакоў, першымі табе адкрываюцца вяршыні гарадскіх вежаў; затым, калі вы спяшаецеся з Дзярэчына, раптоўна перад вамі з’яўляецца нешта падобнае на вялікія вароты. За маляўнічымі лагоднымі пагоркамі вы ўбачыце горад, які ляжыць на плоскай вяршыні. Каб асіліць гэтыя пагоркі, трэба добра паддаць каню, або неабходны магутны паліўны рухавік.

З радасцю запрашаюць Вас узнёслыя белыя муры высачэзных сабораў, горача вітаюць іржавыя кляштарныя дахі. Погляд засяроджваецца на прыгожым аттыку маляўнічай сінагогі ... Тут і там вялізныя дахі, набор шматлікіх пабудоў, вашу ўвагу прыцягваюць старыя палацавыя будынкі. Сетка дамоў, бліжэй да цэнтру горада заблытаная, далей рой слабейшых, якія ўтвараюць вуліцы і завулкі.

На ўездзе ў Слонім, у чатырох яго кропках, стаяць каплічкі, адна з іх вельмі багатая архітэктурна, хоць і без арнаментаў, пад сваім дахам, размешчаным на чатырох калонах, мае пасаджаную на сцябло, абароненую ад дажджу і сонца, статую святога Дамініка.

Статуя быццам не адпавядае гэтай каплічцы. Халодныя і простыя лініі постаці святога далёка адыходзяць ад набрынялых і моцна адцененых сонцам форм капліцы, вельмі падобныя на капліцу святога Гіяцынта ў Вільні. Прасцей кажучы, на дарозе, вядучай у горад, недалёка ад мастка, перакінутага праз ручай, у атачэнні бяроз, пасаджаных залатымі рукамі, капліца весела вітае мінака са сцёртымі нагамі. З дзвюх застаўшыхся каплічак, адна, пры дарозе на Жыровіцы - пашкоджана да непазнавальнасці, а ад трэццяй засталіся толькі асклепкі...

Вылавіўшы са зграі дамоў і дамешкаў важнейшыя архітэктурныя пункты, мы атрымліваем шэраг цікавых гістарычных будынкаў. Калі б мы змаглі адрадзіць два кляштары з гатычнымі касцёламі, рэшткі аднаго з якіх нават яшчэ захаваліся для вачэй мясцовых жыхароў, а пра другі маем ўяўленне на падставе закінутых за апошнія 30 гадоў скляпенняў, то атрымалі бы карціну польскага памежнага "кляштарнага гарада".

Нізкія берагі... Экспансіўная рака Шчара працякае тут уздоўж спускаючагася на левым яе беразе плато, на якім квітнее горад. Яе правы бераг, праходзячы вялізную раўніну, і па сённяшні дзень уяўляе брудную пашу, сукупнасць балот і водна-балотных ўгоддзяў, абароняючы горад ад навалы з усходу, на славу Божую і пабудаваную Рэч Паспалітую. Нацянутая цеціва Шчары ахоплівае дугу кляштараў, пасярод якіх выступае сінагога.

У баку Жыровіц самотна пазіраюць на вас рэшткі кляштара, касцёл якога ў расійскія часы быў разбураны. Пілястры, карнізы, унутранныя скляпенні і план будынка указваюць на барокавы стыль. Сёння аб ім без даследавання засыпаных фундаментаў сказаць нешта большае нельга.

Другі будынак у поўколе слонімскіх пабудоў - кляштар і касцёл бернардынаў. Гэта выдатнае відовішча: узор архітэктуры польскага барока нашых усходніх тэрыторый. І калі хто-небудзь будзе размаўляць аб польскім стылі ў архітэктуры, то гэты касцёл у першую чаргу павінен быць узяты пад ўвагу. Ён утрымлівае ўсю Польшчу ў яе лепшыя часы.

Гэты касцёл стаіць на невялікім пагорку. Ён як бы вырастае з яго. Магутныя схілы абапіраюцца на чатырохгранную вежу, якая пераходзіць ад трэцяга паверха ў васьмікутнік, утвараючы спецыфічную архітэктуру. Зрошчаны з ёю з правага боку флігель аптычна моцна падтрымлівае магутную вежу. Маленькія, круглыя адтуліны, зробленыя для стральбы, і вузкія вокны, размешчаныя на верхнім паверсе званіцы, падкрэсліваюць яе магутнасць. Вельмі нізкі, азначаны паўаркай, ўваход у вежу, з выдатнай ручной цэглы і тынкоўкі, завершаны прымітыўнымі барокавымі парталамі, якія звязваюць корпус касцёла з узгоркам, ствараючы адзіную кампазіцыю з навакольным асяроддзем. Тры вокны на кожным баку касцёла нагадваюць сваімі прапорцыямі гатычныя, з-пад якіх, амаль непасрэдна, крэсавая архітэктура прыйшла пад панаванне такой дасканала гарманіруючай з польскім нацыянальным характарам свабоды стылю барока.Гэтая святыня, як і ўсе іншыя, што захаваліся ў Слоніме, з'яўляецца нефавай. Далей серыя нефаў ідзе ва ўсходнім накірунку, шырынёю ў шэсць метраў, меншыя, чым неф, які пераходзіць у падаўжэнне прэзбітэрыюма. Дзве капліцы, прыбудаваныя за сродкі навакольных сем'яў некалькі дзесяткаў гадоў пазней, утвараюць з рэшткамі касцёла ў плане крыж. Сціплыя звонку, нягледзячы на барокка, блокі капліц, з прымітыўнымі ліхтарамі ў верхняй частцы, прыгожа выступаюць купалападобным перакрыццем з мяккім перапляценнем галькі. Унізе, справа, стаіць брамка, моцна пашкоджаная ад часу і людзей. Яна стварае, будучы ўваходам у кляштарны сад, тып маленькага барбакану. Дэкор настолькі арыгінальны, што, калі, абапіраючыся на яго, адзін студэнт распрацаваў аналагічныя, прафесарскі склад ў Варшаве палічыў кампазіцыю немагчымай. А гэтым аздабленням амаль 200 гадоў! Касцёл выразна дамінуе над кляштарам і звязаны з ім вузкім, схаваным у сценах, пераходам да вялізнай, скляпеністай рызніцы (сакрысція). Рызніца і скарбніца утвараюць блок, які звязвае касцёл з адкрытай на поўдзень падковай кляштару. Сціплы, аздоблены па швах бакавых муроў знешнімі пілястрамі касцёл з’яўляецца важным будынкам манастыра. Сукупнасць будынкаў купаецца ў багатай зеляніне, якая поіцца шматлікімі вясновымі раўчукамі, ад падножжа ўзгорка ўнутр касцёла ідзе багаты, добра прадуманы хор, ён нагадвае святога Якуба ў Вільні, але драбнейшы ў структуры. Пяць алтароў, два з якіх знаходзяцца ў нефе касцёла, а тры ў алтары, зпраектаваныя адным мастаком, утвараюць суцэльную кампазіцыю ў стылі ракако. Уваход у капліцу, сёння часткова замураваны, але пасля яго адкрыцця капліца сальецца ў адзінае цэлае з касцёлам. Паўднёвая капліца паказвае нам больш складаны ўзор барока. Інтэр'ер асвятляецца з бакоў і дадае вельмі арыгінальныя гатычныя эфекты да дэкаратыўных барокавых сцен.

Далей, ля размешчанай воссю, трохі паглыбленнай, невялікай, прамавугольнай, акружанай жылымі дамкамі плошчы, затрымалася сінагога з моцным барокавым аттыкам. У сваіх дэталях яна вельмі блізкая да кляштара бернардынаў. Яе інтэр'ер пакрыты скляпеннямі, заснаванымі на квадратным плане, і абапіраецца на чатыры слупы, якія змяшчаюць алтар. Тут жа мы знаходзім невялікія адтуліны ў мурах, якія дадаюць манументальнасці будынку.

Перавёўшы погляд на поўнач, мы ўбачым сцены кляштара непакалянак, былога бернардынак. Пашыраны з гэтага бока, выцягнуты амаль на 100 метраў блок касцёла і крыло кляштара, пабудаваныя ў адну лінію, з тоўстай бернардынскай вежай у цэнтры, не саромейцеся здымаць яго вялізныя прысадзістыя дахі і купалы. Кляштар стаіць на плоскасці. Вакол кіпіць жыццё. Па акрузе нясецца звон званоў. Гул дзіцячых галасоў рэхам разносіцца ў двары і ў садзе. Гэта гукі хору дзяўчынак, чутныя нават нягледзячы на зачыненыя вокны, з вялікай скляпеністай залі на першым паверсе, як бы хочуць сказаць пра шляхетны пульс, што б'ецца ў гэтым кляштары. Затым зноў у цішыні пякучага поўдня ў кляштарным двары, скрозь адкрытыя вокны школьнага класа, чуваць лекцыю, якая чытаецца смелым голасам.

На касцёльны дзядзінец уваходзім праз браму-званіцу, багата аздобленую ў стылі барока. Яе тоўстыя сцены, закрытыя на ноч магутнымі дзвярыма, уключаюць убудаваную ў падлогу крутую лесвіцу, якая вядзе на званіцу. Прайшоўшы праз браму, уваходзім на шчуплы падворак, схаваны за зелянінай старых дрэваў. На левым баку ля ўвахода знаходзіцца касцёл з утопленай у замкнутым прамавугольніку кляштара высокай вежай. Дзядзінец утварае выдатны ўнутраны дворык. Тут назіраем паўночную сцяну касцёла з двума характэрнымі нізкімі ўваходамі, адзін непасрэдна ў храм, а другі праз вежу, з вокнамі з плоскай аркай (пануючы элемент у Слоніме), характэрным аздобленнем, уціснутым у профілі тынкоўкі, вельмі моцна пабітай ля долу, з гірляндамі і анёламі, размешчанымі ў карнізах над кожным акенцам, што надае фасаду, разам з рэдкімі, смела выступаючымі пілястрамі, просты выгляд – і гэта не раздроблены вобраз, які нават у заходнім сонцы выглядае сінтэтычна. Рухаемся далей, мінаем вежу, якая, як бачна зблізу, у кароткай перспектыве, выдзяляецца сваімі багатымі формамі. Павольна праходзім шэраг пілястраў, багацейшых з боку апсіды, якія здаюцца толькі эскізам, а апошняя з іх, на ступенях будынка кляштара, мае выступаючую падтрымку для карынфскіх завіткоў. Далей стаіць закрыты з усіх бакоў кляштар. Высокі крыты дах з чарапіцы (суцэльна дамінуючая ў Слоніме), падпёрты барокавым карнізам, абараняе сцены будынка. Няправільныя пілястры, вымураваныя на швах сцен, з'яўляюцца адзіным упрыгожваннем невялікіх акенцаў. Бель вонкавых сцен надае сукупнасці элементаў дзівоснае зачараванне.

Брама пры былым бернардынскім касцёле.

(фат. А. Вітоцкі)

Гэтае пачуццё зачараванасці павялічваецца тады, калі, увайшоўшы праз парлаторый, астановішся ва ўнутраным кляштарным дворыку ля вясёлага скляпеністага калідора. З яснай усмешкай, з выразам твару, сканцэнтраваным на ўсеабдымным пачуцці дабрыні – у белым і блакітным адзенні - спяшаецца манашка. Манаства кляштару перажыло горшыя часы расійскіх ганенняў. Прайшлі часы адмірання ордэна сясцёр бернардынак, які выстаяў у цяжкіх выпрабаваннях, і па-ранейшаму, быццам сонца, ззяе на ўсю ваколіцу. Я закахаўся ў сапраўды незвычайна багатую гістарычную спадчыну, якая жыве і ажыўляе сваёю духоўнасцю гэтыя прыгожыя муры.- У старой прасторнай залі, што месціцца побач з карнізам, вучацца па два-тры класы закладзенай ордэнам навучальнай установы. Муры кляштару завяршаюцца крыжовымі скляпеннямі і маюць таўшчыню не меншую 1,10 м. Адзін з калідораў, усходне-заходні, шырэйшы за іншыя і злучае два галоўныя асяродкі жыцця кляштару; у заходняй яго частцы размешчана вялікая, плошчай у некалькі соцень квадратных метраў, сталовая з адтулінамі (на кухні, са слядамі старой вяндлярні); другі канец вядзе да арыентаванага на ўсход барочнага касцёла. Невялікімі дзвярыма, змешчанымі ў сцяне вежы таўшчынёю ў два метры пераходзім на велізную ложу на другім паверсе вежы. Размешчаныя высокія скляпенні, адкрытыя на ўсю шырыню і вышыню сцяны спадаючымі каскадамі, прасяць іх адрэстаўраваць як узор мясцовага сталярства.

У сумна вядомых дамах, паўсталых у расійскія часы, найгоршыя для нашых крэсаў з пункту гледжання архітэктуры, мы бачым вялікую колькасць шырокіх будынкаў з высокім крытым дахам. Знаходзяцца яны на месцы прыбудовы і крыла існаваўшага да пачатку 19 стагоддзя палацу князёў Агінскіх, пабудаванага ў стылі барока. Зменены ў даўнія часы, або перароблены ў апошнія... грамадзянамі, сваімі прапорцыямі ён выдае просьбу аб дбайнай увазе. Вялікая сукенніца, сёння яшчэ размешчаная ля падножжа кляштара непакалянак, пераробленая да непазнавальнасці з бледнай цэглы, анямелай, калісьці зваленай з больш магутнага даху, крытага чарапіцаю, што падтрымліваўся вялікай колькасцю слупоў. Яшчэ некалькі двароў рэзідэнцый мясцовых родаў у атачэнні старых дрэваў. Усё гэта надае Слоніму характар выбітнага крэсавага горада, а багацце і разнастайнасць будынкаў падкрэслівае яго старую польскую культуру.