Жаночая семінарыя імя М. Дароўскай у Слоніме (1919-1936)


Прыватная настаўніцкая жаночая семінарыя імя Маткі Марцэліны Дароўскай у Слоніме пачала сваю дзейнасць у 1919/1920 годзе і спыніла існаванне пасля 1935/1936 навучальнага года ў сувязі з ліквідацыяй у Другой Рэчы Паспалітай вучэбных устаноў кляштарнага тыпу.
Марцэліна Дароўская
Семінарыя знаходзілася ў кляштары ордэна сясцёр Бязгрэшнага зачацця. Лёс семінарыі быў цесна звязаны з гэтым будынкам. Першапачаткова ў ім размяшчаліся бернардынкі, для якіх за сродкі вількамірскай падкаморыны Катарыны Камароўскай у 1645 годзе быў выкуплены вялікі драўляны дом, перароблены на кляштар. У хуткім часе побач быў пабудаваны касцёл Бязгрэшнага зачацця Найсвяцейшай Паны Марыі. Але ў 1670 годзе пажар знішчыў драўляныя касцёл і кляштар, замест якіх у 1696 годзе ў Слоніме былі пабудаваны каменныя, дзе знайшлі сабе месца 20 законніц. Кляштар бернардзінак знаходзіўся ў Слоніме да падзей паўстання 1863-1864 гг., пасля якога па загаду расійскага ўрада ён быў зачынены, як і многія іншыя, але пры ім працягвалі жыць бернардынкі. У пачатку ХХ ст. у горадзе жылі толькі некалькі сясцёр ордэна бернардынак, што паставіла пад пагрозу само існаванне гэтай ячэйкі каталіцызму. Таму кляштарны ксёндз Рычард Клам у лютым 1906 года звярнуўся да Маткі Марцэліны Дароўскай з просьбай накіраваць у Слонім некалькі законніц, што і было зроблена ў студзені 1907 года, калі ў горад прыбылі дзве першыя непакалянкі – сястра Ваўжына Шашкевіч, якая пазней стала старэйшай сястрой згуртавання, і сястра Людвіка Дабраньска (у манастве – Тэрэзія), да якіх далучылася сястра Марыя Касцюшка (у манастве – Фадзея), пазней старэйшая сястра Слонімскага кляштара.
Скарыстаўшыся загадам імператара Мікалая ІІ ад 1905 года, сёстры звярнуліся з просьбай да Віленскага губернатара аб дазволе на “будаўніцтва” [2, л.2] кляштару ў Слоніме, які і атрымалі. Адным з першых пачынанняў непакалянак стала арганізацыя школы, у якой некалькі дзяўчынак навучаліся агародніцтву, пранню, гатаванню і сыраварэнню, крою і шыццю. Нягледзячы на адсутнасць дазволу з боку афіцыйных улад, патаемна адбываліся лекцыі па рэлігіі, польскай мове і гісторыіі. Але ў 1914 годзе гэтая дзейнасць была спынена.
У час вайны кляштар прытуліў у сваіх сценах вялікую колькасць бежанцаў, якіх рускія войскі прымушалі пакідаць свае родныя мясціны і адпраўляцца ў глыб Расіі. У кляштары хаваліся каля 40 дзяцей, якія пазней, у 1918 годзе, былі перавезены ў Альбертын і Жыровіцы. У кляштары пад час вайны знаходзіўся шпіталь, у якім разам з персаналам працавалі сёстры-непакалянкі.
Падчас акупацыі Слоніма немцамі, якія хацелі паказаць сябе ў пэўнай ступені больш талерантнымі, чым рускія, ксёндз Клам, як слонімскі бурмістр, дабіўся ад іх дазволу на адкрыццё першай “польскай школы” [2, ,л.2]. Яна пачала працу з мая 1916 года на падставе праграмы сярэдняй школы імя Сташыца ў Варшаве. У першай палове дня яе наведвалі 65 хлопчыкаў, а ў другой - 82 дзяўчынкі. Дырэктарам школы быў ксёндз Клам, але ўжо ў лістападзе 1917 года ён перадаў жаночую школу пад апякунства сясцёр-непакалянак, пакінуўшы сабе толькі кіраўніцтва мужчынскай школай. Дзве гэтыя школы знаходзіліся ў кляштарным будынку.
У сакавіку 1918 года памёр ксёндз Клам. Яго замяніў ксёндз Станіслаў Смялоўскі, які ўвёў у школе праграму гімназіі. Працу ў дадзеным накірунку спыніла вайна з бальшавікамі. Але ў пасляваенны час, дзякуючы ініцыятывам сясцёр-непакалянак, у горадзе меліся кадры і магчымасці для адкрыцця пры кляштары Бязгрэшнага зачацця жаночай семінарыі.
Жаночая семінарыя ў Слоніме пачала сваю дзейнасць у кастрычніку 1919 года, на месяц пазней запланаванага, у сувязі з рамонтам кляштару і дэзынфекцыяй былых памяшканняў шпіталя. Навучанне пачалося на трох курсах семінарыі, а ў 1922/1923 навучальным годзе з’явіліся яшчэ два. Такім чынам, тэрмін навучання ў семінарыі складаў пяць гадоў. Пры семінарыі дзейнічала агульная пяцікласная школа, якая пазней стала дзяржаўнай. Навучанне адбывалася па праграмах Міністэрства Рэлігійных Веравызнанняў.
Набор першага года існавання семінарыі склаў 9 вучаніц: 1-ы курс – 6, 2-і – 2, 3-і – 1. У сувязі з савецка-польскай вайной, навучанне прыпынілася. Працу семінарыя аднавіла пасля вяртання сясцёр-непакалянак з Памор’я 3 студзеня 1921 года і абрання першай дырэктаркі – Хелены Саподзька (у манастве – Моніка). Да чэрвеня 1921 года вучаніцы заставаліся на тых самых курсах, на якіх іх сустрэла вайна. У 1922/1923 годзе семінарыю з дадатным вынікам скончылі тры першыя абітурыенткі. Семінарыя афіцыйна атрымала назву “Прыватная настаўніцкая жаночая семінарыя імя Маткі Марцэліны Дароўскай” і магчымасць дзейнічаць на правах дзяржаўнай семінарыі на наступны год.
Ужо ў 1923/1924 навучальным годзе колькасць вучаніц на пяці курсах дасягнула лічбы 103: 1-ы – 28, 2-і – 21, 3-і – 31, 4-ы – 16, 5-ы – 7. Гэтаму садзейнічала адкрыццё пры семінарыі інтэрната пад кіраўніцтвам Рэўкоўскай Ядзігі (у манастве – Натанаэла), дзе жылі 40 вучаніц. У далейшым колькасць вучаніц павялічвалася і ў 1925/1926 навучальным годзе дасягнула колькасці ў 225 семінарыстак. Больш 20-ці дзяўчын штогод скончвалі семінарыю, многія з іх з адзнакай “дадатна” па ўсіх прадметах. У сувязі з павелічэннем колькасці семінарыстак на курсах было вырашана падзяліць іх на групы.
У першы год дзейнасці семінарыі вучаніцы мелі магчымасць пазнаёміцца з прадметамі, якія выкладаліся адзінаццаццю сёстрамі-непакалянкамі, па рэлігіі, нямецкай і французскай мовах, маляванню і спевам, працоўнаму навучанню, прыродзе і геаграфіі. У 1923/1924 навучальным годзе новая дырэктарка семінарыі Ёзэфа Чарноўская стала выкладаць фізіку, хімію і касмаграфію, Марыя Касцюшка – рэлігію і методыку педагагічнай падрыхтоўкі, Рэўкоўская Ядзвіга – біялогію і спеў, Дабжаньская Аляксандра (у манастве – Ада) – геаграфію, Фалтыноўская (у манастве – Эдварда) – працоўнае навучанне, Домброўская Ёзэфа пасля заканчэння матэматычна-фізічнага факультэта ў Варшаўскім універсітэце выкладала матэматыку, Яніна Ельская – гігіену. Своеасаблівая ўвага надавалася польскай мове і польскай гісторыі, якія выкладаліся на ўсіх курсах некалькімі сёстрамі-настаўніцамі.
Паступова стаў змяняцца настаўніцкі склад семінарыі: на змену сёстрам з сярэдняй адукацыяй прыходзілі сёстры з вышэйшай адукацыяй. Гэта адбывалася не толькі за кошт замены асабовага складу настаўніц семінарыі, але і па прычыне павышэння ўзроўню адукацыі сёстрамі. Так, Саподзька Хелена пасля сярэдняй школы закончыла вышэйшыя курсы імя Бараніцкага ў Кракаве, а ў 1926 годзе атрымала дыплом паланістыкі.
Семінарысткі мелі актыўную грамадзянскую пазіцыю, а кіраўніцтва семінарыі садзейнічала іх працы на глебе даследаванняў гісторыі роднага краю. Так, па ініцыятыве Слонімскага аддзела ПТК  пры семінарыі пачаў працу краязнаўчы гурток з 12 асоб. У 1932 годзе яго сяброўкі арганізавалі 4 экскурсіі: у Варшаву на злёт (30 красавіка, 18 асоб), у Вільню (30 верасня, 22 асобы), у Жыровічы (15 кастрычніка, 50 асоб), у Грыбава (1 лістапада, 40 асоб). Сяброўкі гуртка раздавалі жыхарам горада матэрыялы краязнаўчага характару, удзельнічалі ў ахове помнікаў культуры і прыроды, збіралі і выконвалі беларускія народныя песні. Зацікаўленасцю гуртка стала вывучэнне народнага адзення, на падставе варыяцыяў якога яны зрабілі калекцыю лялек [1, л. 19]. Прадстаўніцы гуртка аказвалі вялікую дапамогу Слонімскаму музею. У пісьме ад 13 сакавіка 1933 года да Ады Дабжынскай, апякункі семінарыі,  кіраўніцтва Слонімскага аддзелу ПКТ “сардэчна дзякуе за бескарыслівую працу” членак кола — Ірыну Славенскую, Пялагію Бяднашчыкаву і Зянобію Анджэяўскую [1, л. 23].
Апошнім навучальным годам для слонімскай жаночай семінарыі стаў 1935/1936 навучальны год. Нягледзячы на спыненне сваёй дзейнасці дасягненні сясцёр-непакалянак на глебе адукацыі сталі важкім укладам у пашырэнні адукацыйнай прасторы на тэрыторыі Заходняй Беларусі.

Кыніцы:
1.                     Переписка, протоколы собраний, отчёты о работе Слонимского краеведческого общества и его организаций. Обращение в связи с открытием музея 20.09.29 г. и приездом в г. Слоним президента Польши // Государственный архив Гродненской области. – Фонд 551. – Оп.1 – Д.42. – Л.1-41.
2.    Справка по истории возникновения семинарии // Государственный архив Гродненской области. – Фонд 566. – Оп.1 – Д.1. – Л.1-15.

СЛОНІМСКАЕ ЭТНАГРАФІЧНА-АРХЕАЛАГІЧНАЕ ТАВАРЫСТВА (1924-1928)


6 студзеня 1924 года ў Слоніме па вуліцы Студэнцкай № 6 адбыўся ўстаноўчы сход этнаграфічна-археалагічнага таварыства (далей – СЭАТ).

Стаброўскі І.І. (1870-1968)
Дадзеная падзея была падрыхтавана руплівай дзейнасцю Стаброўскага Іосіфа Іосіфавіча (1870-1968). Дваранін па паходжанні, палкоўнік царскай арміі, больш трыццаці гадоў на ваеннай службе, удзельнік першай сусветнай і грамадзянскай войнаў, пасля савецка-польскай вайны ў 1921 годзе вярнyўся ў сямейны маёнтак Орлавічы на Слонімшчыне і цалкам прысвяціў вольны час любімай справе – даследаванню гісторыі роднага края. Стаброўскі І.І. асабліва цікавіўся нумізматыкай, мінералогіяй і меў археалагічную падрыхтоўку - у 1917 годзе скончыў Маскоўскі археалагічны інстытут [1], а ў 1920-1921 з’яўляўся слухачом Вышэйшых Археалагічных курсаў Таварыства археалогіі, гісторыі і этнаграфіі пры Самарскім дзяржаўным універсітэце [2]. На Радзіме Стаброўскі заняўся даследаваннем гісторыі родных яму мясцін, чым здолеў зацікавіць прадстаўнікоў слонімскай інтэлігенцыі і нават свае ідэі прывіў афіцэрам размешчанага ў горадзе 79-га польскага пяхотнага палка, якія перадавалі даследчыку знойдзеныя імі прадметы гістарычнага характара [3, арк. 22].

Праз тры гады пасля вяртання на радзіму Стаброўскі пры дапамозе невялікага гуртка, які складаўся з моладзі, арганізаваў СЭАТ. Дзякуючы становішчу ў грамадстве і апантанасці справай, яны заручыліся падтрымкай мясцовых улад. 5 кастрычніка 1923 года было атрымана пісьмо слонімскага старасты за № 5314 “у справе арганізацыі Таварыства”, дзе ішла гаворка аб тым, што аб’яднанне абавязваецца дакладваць у староства аб прынятых на ім рашэннях [4, арк. 2]. За месяц да адкрыцця таварыства, прадстаўнікі слонімскай інтэлігенцыі атрымалі запрашэнні на ўстаноўчае паседжанне.

Заснавальнікамі СЭАТ былі: Карказовіч (стараста Слонімскага павета), Бараноўскі, Вацлаў Броніч, Сновік Галінайціс, Вацлаў Керубовіч, Канстанцыя Ельская, Алена Курсноўская, Мечыслаў Куткоўскі, Эдмунд Мікульскі, Вацлаў Пратасовіч, Пётр Пратасовіч, Стэфанія Пальхоўская, Ян Стравінскі, Іосіф Стаброўскі, Ігнаць Валадковіч [4, арк. 2].Такім чынам, на пачатку сваёй дзейнасці СЭАТ налічвала 15 чалавек. Не ўсе з іх удзельнічалі ў навуковай працы Таварыства, але мецэнацкія функцыі многіх з заснавальнікаў (напрыклад, старасты Карказовіча) толькі садзейнічалі навуковым даследаванням. Сярод “заступнікаў” таварыства ў пратаколе паседжання згадваюцца Уладзіслаў Еман, Нарыміч Міхальскі, Канстанцыя Ельская [4, арк. 2].

На першым арганізацыйным паседжанні (6 студзеня 1924г.) было прынята рашэнне аб выбары кіраўніка, скарбніка і сакратара праўлення СЭАТ. Кіраўніком абраны Стаброўскі І.І., скарбнікам стаў Ігнаць Каркозаў, чалавек, які не згадваецца сярод ганаровых заснавальнікаў. На гэтым жа паседжанні быў прыняты праект устава, падпісаны ў трох экзэмплярах і пазней прадстаўлены слонімскаму староству для “легалізацыі”.

Так 6.01.1924 г. у Слоніме пачало сваю працу этнаграфічна-археалагічнае таварыства. Наконт рэгулярнасці яго паседжанняў не маецца дакладных звестак, але яно сапраўды працавала, пацверджаннем чаму з’яўляюцца асабістыя запісы Стаброўскага аб адным з іх: Праграма этнаграфічнага з’яднання беларускай люднасці ў Слонімскім павеце і суседніх паветах [4, арк. 4] і план магчымага выступлення Стаброўскага [4, арк. 3]. План па пунктам апісвае асноўныя накірункі жыцця і дзейнасці беларуса, закранае не толькі асаблівасці знешняга выгляду ці хатняга жыцця (радкі пад назвай “уборы”, “сядзіба”, “кухонны посуд”, “сталовы посуд”, “пасцель”, “сталы і крэслы”, “млыны і ступы”, “прадукты”), але павярхоўна адлюстроўвае і духоўнае жыццё нашага народа (“помнікі паганства”, “варажба”, “прароцтвы”, “сакрэты чараўнікоў”, “звычаі: спосаб вітання, прыняцце госця”, ”Велькі пост”, ”Вялікдзень”). Стаброўскі выдзяляе асабліва значныя “абрады”: ”Нарадзіны і хрысціны”,”Залёты і заручыны”, ”Вяселле”, “Пахаванне”. У плане змешчаны пункты, якія закранаюць гаспадарчае жыццё беларускай вёскі: “Паляванне”, “Рыбалоўства”, “Гандаль”, “Гаспадарства”,“Пакорм”, “Патравы”. Асабняком ад вышэй акрэсленых галін жыцця простага беларуса ў плане размешчана “Медыцына простага люду”. У гэтым раздзеле Стаброўскі І.І. вылучае лекі “для люду” і “для жывёлы” [4, арк. 3]. Гэты дакумент сведчыць аб шырокай, змястоўнай інфармаванасці Стаброўскага аб жыцці роднага народа і навуковых даследаваннях у вобласці этнаграфічнай спадчыны беларусаў.

Для разумення накіраванасці працы этнографа-археалагічнага Таварыства трэба засяродзіць увагу на праграме паседжання, для якога Стаброўскі склаў свой план: 1. Статыстычныя дадзеныя аб колькасці беларусінаў і пасяленняў; 2. Геаграфічны і кліматычны агляд краю; 3. Тыпы фізічнай уласнасці; 4. Харчаванне; 5. Адзенне; 7. Жыллё; 8. Камунікацыі; 10. Шлюб, гадаванне дзяцей; 11. Маральнасць; 12. Грамадскія сабранні;13. Эканамічны і сацыяльны строй;14. Рэлігійныя абрады, забабоны; 15. Святы, забавы, пахаванне; 16. Паданні, песні; 17. Хваробы і іх лячэнне і знахарства; 18. Беларусінская мова [4, арк. 4].

Пасля заснавання СЭАТ Стаброўскі І.І. распачаў археалагічнае вывучэнне тэрыторыі вакол уласнага маёнтка “Орлавічы”. Тут ён сутыкнуўся з праблемай разбурэння курганнага могільніка на вясковых могілках. Таму 27 красавіка 1927 года Стаброўскі накіраваў у Навагрудскае ваяводскае кансерватарскае ўпраўленне пісьмо з прапановай прыняць пад ахову тэрыторыю курганнага могільніка ў Орлавічах і пераноса сучасных могілак на вылучаны Стаброўскім участак. Да пісьма быў прыкладзены сітуацыйны план (накід) у маштабе 1:8400. На заклік Стаброўскага адгукнуўся кіраўнік Польскага Цэнтральнага археалагічнага музея ў Варшаве Раман Якімовіч. У Орлавічах было выяўлена каля 50 курганаў, размешчаных на паверхні каля аднаго гектара. Тры з іх 27-28 мая 1927 года былі даследаваны [5, с. 154]. Пры актыўным удзеле Стаброўскага І.І., дзякуючы выдзеленаму ім пад новыя могілкі кавалку зямлі, у Орлавічах у 1930 годзе з’явіўся археалагічны парк [5, с. 153].

Акрамя курганаў каля Орлавіч, знаходзячыся на пасадзе кіраўніка СЭАТ, Стаброўскі выявіў два курганы на могільніку вёскі Рахавічы. У адным кіламетры на поўдзень ад вёскі Багданавічы, ва ўрочышчы Самілава, каля могільніка, пры капанні пяску Стаброўскі знойшоў спаленне дыяметрам 2,5 м і глыбінёю 1,5 м. На адлегласці ў 0,5 км ад Багданавіч, ва ўрочышчы “Жукаўшчызна”, летам 1927 года пад час узворвання быў знойдзены жэрнавы камень з грубазярністага граніту [6, с. 175-176]. Актыўную дапамогу ў арганізацыі археалагічных даследаванняў Стаброўскаму аказвалі сябры СЭАТ.

СЭАТ пад кіраўніцтвам Стаброўскага І.І. вяло даследаванні гісторыі роднага края, займалася зборам прадметаў гістарычнага характару, арганізавала ў 1924 годзе выставу сабраных старадрукаў, сярод якіх выдзяляўся Статут Вялікага княства Літоўскага, выдадзены ў сярэдзіне XVII ст. на польскай мове, збірала сходы, на якіх прадстаўляліся даследаванні па культуры беларускага народа. Нажаль, па даследаваных дакументах нельга адказаць на пытанне, калі дакладна таварыства спыніла сваю дзейнасць. Хутчэй за ўсё, гэта адбылося ў 1928 годзе, калі ў Слоніме з’явілася аддзяленне Польскага краязнаўчага таварыства, да якога далучыліся прадстаўнікі СЭАТ, у тым ліку і Стаброўскі І.І. Дзейнасць СЭАТ садзейнічала пашырэнню краязнаўчага руху, папулярызацыі вывучэння спадчыны роднага края і падрыхтавала ўмовы для з’яўлення на Слонімшчыне рэгіянальнага музея. Менавіта за час існавання Таварыства Стаброўскі І.І. сабраў вялікую колькасць гістарычных каштоўнасцей, стварыў свае археалагічную і нумізматычную калекцыі. У гэтай працы Стаброўскаму дапамагалі сябры СЭАТ.

Спіс літаратуры:

1.    Дыплом аб сканчэнні Стаброўскім І. І. Маскоўскага археалагічнага інстытута // Слонімскі краязнаўчы музей. – Вопіс калекцыі дакументаў Стаброўскага. - КП 7236 / Д 801.
2.    Копия удостоверения № 19 Высших Археологических Курсов Самарского университета на имя Стабровского И. И. // Слонімскі краязнаўчы музей. – Вопіс калекцыі дакументаў Стаброўскага. - КП 8313/Д 2041.
3.    Инвентарная книга учета экспонатов и материалов Слонимского областного краеведческого музея за 1940-1941 гг. // Государственный архив Гродненской области. – Фонд 2744. – Оп. 1 – Д. 6. – Л. 1-46.
4.    Переписка, протоколы собраний, отчёты о работе Слонимского краеведческого общества и его организаций. Обращение в связи с открытием музея 20.09.29 г. и приездом в г.Слоним президента Польши // Государственный архив Гродненской области. – Фонд 551. – Оп.1 – Д.42. – Л.1-41.
5.    Zabytki z okresu wpływów rzymskich, Średniowiecza i czasów nowożytnych z Białorusi w zbiórach Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie / pod redakcją Andrzeja Piotrowskiego. -Warszawa 2005, - S. 154.
6.    Stabrowski Jozef, Notatki archeologiczne z powiatu Słonimskego / Stabrowski Jozef // Wedomosci archeologiczne, t. XIII. – Warszawa, 1935. – S. 175 – 177.


ПЯЧАТКІ СЛОНІМА


Пячаткі пачалі выкарыстоўваць яшчэ ў старажытных краінах Усходу – Егіпце і Вавілоне, адкуль яны патрапілі да грэкаў і рымлян. Рымляне звычайна выкарыстоўвалі пячаткі-пярсцёнкі, што прыкладваліся да рознага кшталту дакументаў. Падчас перасялення народаў звычай выкарыстання пячатак перанялі кіраўнікі плямёнаў, якія патокамі сваіх перамяшчэнняў патапілі некалі магутную Рымскую імперыю. Аднак шырокім выкарыстанне пячатак стала толькі ў 12 ст. Гэтаму садзейнічала феадальная раздробленасць, падчас якой вялікія дзяржаўныя ўтварэнні ў Еўропе рассыпаліся на шматлікія надзелы начале з ўласнымі князямі. Не выключэннем з’яўлялася і тэрыторыя Беларусі.
Пячатка ў той час замяняла сабою подпіс, таму яе аздабленню надавалася вялікая ўвага. На сённяшні дзень вядомы одціск пячаткі слонімскага войта С. Карпоўскага 1646 г., якой пацвярджаўся акт продажу аднаго з дамоў у горадзе. Адціснутая пячатка мела на мэце зацвердзіць легальнасць заключанага пагаднення. 

Пячатка С. Карпоўскага, 1646 г.

У часы існавання Вялікага княства Літоўскага ў ходзе распаўсюджвання права на самакіраванне ўласныя пячаткі пачалі атрымоўваць і гарады. Сярод іх быў і Слонім, якому 20 студзеня 1532 г. выдадзеным у Кракаве прывілеем Жыгімонта Старога было нададзена магдэбурскае права. Аднак у дакументах з таго перыяду аб гербе ці пячатцы горада няма ні слова. Затое пасля таго, як Жыгімонт Ваза аднавіў 4 студзеня 1591 г. магдэбурскае права, Слонім атрымаў герб – на блакітным полі залаты леў з падвойным крыжам, нагадваючы герб Ліс (страла з двума крыжамі). Герб Ліс належаў да рода Сапегаў, а сам леў, напэўна, паходзіў ад імя падканцлера Льва Сапегі, які ў 1586 г. быў слонімскім старастаю. Нажаль прывілей 1591 года не захаваўся. Яго арыгінал, хутчэй за ўсё загінуў у сярэдзіне 17 ст., калі войскі рускага цара Аляксея Міхайлавіча занялі Слонім.
У 1776 г. Слонім страціў магдэбурскае права, якое было адноўлена 25 лютага 1792 г. спецыяльным прывілеем караля Рэчы Паспалітай Станіслава Панятоўскага. У ім не было ні слова аб вяртанні гораду старога герба. На новым жа знаходзілася толькі выява льва без стралы з двума крыжамі.

Герб Слоніма, 1792 г.

У той жа час пячатка магістрата Слоніма ўяўляла сабою льва, які трымаў у правай пярэдняй лапе стралу з двума крыжамі. Вядома ў адным экзэмпляры – на пісьме 1793 г., якое засведчыла, што жыхар горада Мацей Пухоўскі быў пахаваны ў дамініканскім касцёле.

Пячатка магістрата Слоніма (1791-1793)

      Самай вядомай у літаратуры пячаткай Слоніма з’яўляецца выява, якая была апублікавана ў сярэдзіне 19 ст. у кнізе “Старажытная Польшча” гісторыка М. Баліньскага. Для дадзенага выдання пячатку горада перамаляваў мастак В. Смакоўскі. Яе асаблівасцямі з’яўляецца тое, што літара N на ёй была павернута, Е нанесена без хвосціка. Гэтыя элементы былі зменены і мадэрнізаваны мастаком Ф.К. Мартыноўскім у другім выданні працы Баліньскага.

Пячатка горада (па М. Баліньскаму)


         Яшчэ далей ад дадзенай выявы пячаткі Слоніма адышоў Т. Дмахоўскі. Ён зрабіў льва геральдычным, інакш прадставіў карону і стралу з крыжамі, а надпіс аддзяліў ад стылізаванага шчыта. Да таго часу, пакуль не будзе знойдзена арыгінальная пячатка горада, першая публікацыя Баліньскага застаецца найбольш верагоднай выявай пячаткі Слоніма такога кшталту. Хутчэй за ўсё яна выкарыстоўвалася ў 18 ст., аднак да сённяшняга часу не выяўлена яе одціскаў.

Пячатка Слоніма (па Т. Дмахоўскаму)


Напрыканцы 18 – пачатку 19 ст. пасля ўключэння Слоніма ў склад Расійскай імперыі горад атрымаў новую пячатку – леў, які глядзіць налева і трымае ў левай пярэдняй лапе ўзнятую стралу з двума крыжамі. Над львом знаходзілася карона.
Гістарычную сімволіку Слонім страціў на пачатку 19 ст., калі на пячатках слонімскай ратушы з’явіўся зацверджаны ў 1802 г. Аляксандрам І новы герб Гродзенскай губерні – Пагоні і зубра, пад якімі знаходзіўся расійскі надпіс з двух радкоў: СЛОНИМ(СКОЙ) ГОРОД(ОВОЙ) / РАТУШИ.

Пячатка Слоніма (канец 18 - пачатак 19 стст.)


Пры падрыхтоўцы артыкула выкарыстаны матэрыялы з кнігі Эдмундаса Рымшы “Pieczęcie miast Wielkiego księstwa Litewskiego”.









СЛОНІМ У ГАДЫ ПЕРШАЙ СУСВЕТНАЙ ВАЙНЫ


“Усё павінна быць утоплена ў агні і крыві, неабходна забіваць мужчын і жанчын, дзяцей і старых… Калі  я прыму пад увагу гуманныя меркаванні, вайна працягнецца некалькі гадоў”.
Вільгельм ІІ, з паслання аўстрыйскаму імператару

ХХ стагоддзе, якое пачыналася з вераю ў надыходзячае светлае будучае пад знакам тэхналагічных дасягненняў Захада, з надзеяю аб хуткіх перамогах сацыяльна-дэмакратычных ідэй, перарасло ў самы крывавы ў гісторыі чалавецтва перыяд яго існавання. 1 жніўня спаўнілася 98 гадоў з дня пачатку канфлікта, якому чалавецтва дало назву “Першая сусветная вайна”.
Так сталася, што ў нашай гісторыі гэтай вайне амаль не знайшлося месца. На яе ценем клаліся Лютаўская і Кастрычніцкая рэвалюцыі, грамадзянская, і, перш за ўсё, Вялікая Айчынная вайна як частка Другой сусветнай. Але манавіта Першая сусветная стварыла тыя супярэчнасці, якія сталіся перадумовамі вайны 1939-1945 гг.
Ведаючы пра абарончыя баі на тэрыторыі Беларусі летам 1941 года, пра акупацыйны нямецкім рэжым, яго ахвяры, пра гераічную аперацыю па вызваленню Беларусі “Баграціён”, звычайна большасць жыхароў нашай краіны ў эфімерных паняццях прадстаўляе развіццё падзей пад час Першай сусветнай вайны, пра падзел Беларусі фронтам па самым яе сэрцы, пра акупацыю Слоніма даўжынёю ў 40 месяцаў. Дадзены артыкул ставіць на мэце паказаць, як падзеі Першай сусветнай вайны сказаліся на Слоніме і яго жыхарах.
Слонім напярэдадні Першай сусветнай вайны
1 жніўня 1914 года (19 ліпеня па старому стылю) з канцылярыі імператара з аб’яўлення кайзерам вайны Расіі пачалася Першая сусветная вайна. 2 жніўня ў Слонімскім павеце было ўведзена ваеннае становішча: забараняліся сходы, выступленні, няўрадавыя мерапрыемствы. Пачалася мабілізацыя.
У сувязі з паражэннем рускіх войск ў Польшчы летам 1915 года вайна дакацілася да тэрыторыі Беларусі. Пачалася прымусовая эвакуацыя насельніцтва ўглыб Расіі. Для жыхароў Слонімшчыны месцамі пражывання былі вызначаны сяло Гуляй-Поле Екацярынаслаўскай губерні, гарады Чугуеў і Славянск Харкаўскай губерні. І.Р. Шпыркова зазначае, што ў Слоніме за кошт казны былі эвакуіраваны толькі дзяржслужачыя і афіцэрскія сем’і 117-га Яраслаўскага і 118-га Шуйскага пяхотных палкоў. Сяляне і гараджане ад’язджалі, спадзяючыся толькі на ўласныя сілы. Слонімскі павет напалову апусцеў. Напрыклад, у пасёлку “Альбярцін” засталося толькі 10 сем’яў.
Разбураны мост у Слоніме
Куніца Я.З., уражэнец Слоніма, удзельнік працоўнага руху, успамінаў: “Адступленне царскай арміі на Заходнім фронце на працягу лета 1915 года суправаджалася бязлітасным спусташэннем усіх тых раёнаў, па якіх армія адступала. Вёскі зжыгаліся, і разам з імі знішчаўся толькі што зняты ўраджай, а сяляне сілком выганяліся з наседжаных месцаў. Тысячы людзей скапіліся на дарогах і цэлымі тыднямі рухаліся на ўсход. Многія, галоўным чынам старыя, дзеці, жанчыны, гінулі ад халеры, чорнай воспы, тыфа. Целы загінуўшых валяліся па дарогах, распаўсюджваючы вакол дзікі смурод. Адступаючая армія змяшалася з гэтай велічэзнай масай грамадзянскіх людзей і падвод, а насцігаючыя нямецкія аэрапланы лёталі над галавамі людзей, няспынна скідывалі бомбы, пакідаючы пасля сябе груды разадраных цел”. Сведка тых падзей вайсковы доктар Л. Вайталоўскі пісаў: “Непахаваныя дзіцячыя трупікі трапляюцца на кожным кроку”.
Разам з людзьмі на ўсход адпраўлялася абсталяванне заводаў і фабрык. Тое, што не маглі вывезці, знішчалі адступаючыя рускія войскі. Толькі ў Альбярціне засталіся некранутымі прамысловыя прадпрыемствы. Але яны былі канфіскаваны немцамі, а абсталяванне было накіравана ў Германію.
Рускія войскі былі не ў стане супрацьстаяць германскай арміі. Цяжкі стан Заходняга фронта апісаў заснавальнік Слонімскага рэгіянальнага музея, сам удзельнік вайны - палкоўнік царскай арміі І.І. Стаброўскі, які камандаваў артылерыйскім дывізіёнам. Так, апавядаючы пра рознага кшталту глупствы кіраўніцтва, ён адзначае, напрыклад, распараджэнне збіраць стрэльбавыя гільзы і здаваць іх у склады па кошце 80 руб за пуд. Следствам гэтага распараджэння стала апантанная страляніна ў  акопах для фабрыкацыі гільз. Ці, напрыклад, пра тое, што ў тылах нейкі дасціпны вынаходнік прыдумаў спосаб выдатна чысціць самагонку, прапускаючы яе праз… супрацьгазавую маску. Справа дайшла да такіх памераў, што прыйшлося пагражаць растрэлам кожнаму, у каго маска апынецца сапсаванай дадзенай аперацыяй. Але і гэта не дапамагло: аднекуль даставалі маскі і па выкарыстанні, выкідвалі, так, што вялікае мноства іх валялася па лясах і дарогах. Аб якой рэальнай супрацьвазе можа ісці размова, калі на кожных 100 рускіх салдат, якія загінулі на поле боя, прыходзілася 300, што здаліся ў палон.
Слонімскае Замосце пасля вераснёўскіх баёў 1915 г.
7 верасня 1915 года (26 жніўня па старым стылі) чатырохдзённыя баі развярнуліся ў Слоніме. Шчара, праз якую адступаючымі рускімі войскамі былі ўзарваны ўсе масты, падзяліла дзве варожыя арміі. Пад час баёў у горадзе ўспыхнуў пажар, у выніку якога было амаль цалкам знішчана Замосце (правабярэжная частка горада). 15 верасня немцы занялі горад і сталі яго гаспадарамі. Так пачалася акупацыя, якая доўжылася амаль 40 месяцаў.
Немцы распрацавалі шырокую сістэму падаткаў і штрафаў. Падатак браўся з плакатаў, забаўных відовішчаў, бальніц, бойняў, рынкаў, за рэзанне скаціны і г.д. Акрамя гэтага, усё насельніцтва ва ўзросце ад 15 да 60 гадоў павінна было плаціць падушны падатак. На пачатку нямецкія часткі вялі сябе даволі дысцыплінавана. Але калі фронт усталяваўся на лініі Браслаў – Паставы – Смаргонь – Баранавічы – Пінск у Слоніме размясціліся ваенныя штабы, палявыя суды, лазарэты, для якіх патрэбны былі прадукты харчавання. Пачаліся рэквізіцыі.
Палац Пуслоўскага ў Альберціне быў заняты пад рэзідэнцыю камандуючага Усходнім фронтам германскай арміі генерала Войерша. У Альберціне размясцілася і 118-я сельскагаспадарчая калонна Усходняга фронта нямецкіх войск, якая займалася нарыхтоўкай прадуктаў і вырубкай лясоў. У сувязі з тым, што вёскі вакол Слоніма апусцелі, нямецкія акупацыйныя ўлады выселілі на працягу 24 гадзін з горада 500 бяднейшых сем’яў у сельскую мясцовасць..
Немцы ў Слоніме. 1915 г.
У Слоніме, як і ў шэрагу іншых прыфрантавых гарадоў, нямецкай разведкай былі адкрыты спецыяльныя кароткачасовыя курсы (школы) для навучання шпіёнаў. Сярод “навучэнцаў” гэтых устаноў былі інжэнеры, фатографы, урачы, фокуснікі, прадаўцы, артысты. Меліся нават спецыяльныя атрады са старых, калек, якія дзейнічалі пад відам жабракоў. І.І. Стаброўскі ў сваёй ненадрукаванай працы “Война 1914”, якая захоўваецца ў Слонімскім гісторыка-краязнаўчым музеі, адзначаў, што ў Слонімскую школу вербаваліся і маладыя, прыгожыя дзяўчыны. Там яны праходзілі пад пэўнымі нумарамі, якія звычайна адзначаліся на падкладцы адзежы. Менавіта па гэтых нумарах руская разведка вызначала шпіёнаў.
У горадзе быў створаны грамадзянскі камітэт на чале з ксяндзом Клямом. Але ўжо ў сярэдзіне 1916 года Слонімам стаў кіраваць ваенны бурмістр.  І толькі ў сярэдзіне 1918 года была арганізавана гарадская ўправа з 10 мясцовых выбарных дэпутатаў.
Паводле перапісу 1916 года ў горадзе засталіся: рускіх – 12 чалавек, палякаў – 200, татар – 100, габрэяў – 11680. Яны зведалі ўсе наступствы акупацыі: прымусовыя мабілізацыі на лесанарыхтоўкі і іншыя працы. Частка слонімскай моладзі была адпраўлена ў Германію. Нязгодныя з новым парадкам гінулі за кратамі канцлагера, які дзейнічаў у Альберціне ў будынку былой шаўковай фабрыкі.
Патрэбы фронта прывялі да таго, што ў 1917 годзе немцы зманціравалі ў горадзе электрастанцыю, якая ажывіла працу некалькіх майстэрняў і млына.
Нямецкія салдаты, што размяшчаліся ў Слоніме наладзілі выпуск палявых паштовак з відамі горада, якія яны накіроўвалі дадому. На работах мясцовых фатографаў Б. Вайнштайна і Г. Браўна, а таксама знятых самімі нямецкімі салдатамі можна пабачыць слонімскія вулачкі як даваенных часоў (сённяшнія Першамайская, Пушкіна, Кірава, Ружанская, Камуністычная, Я. Купалы, Хлюпіна), так і вынікі вераснёўскіх баёў 1915 года, ці пажар 22 мая 1918 (другі за гады вайны) і яго наступствы. Гэтыя паштоўкі ў свой час можна было набыць у слонімскай кнігарні Рыппа. Зараз яны захоўваюцца ў Слонімскім раённым краязнаўчым музеі.
У выніку Лістападаўскай рэвалюцыі 1918 года Германія капітулявала перад краінамі Антанты. Але толькі ў ноч з 13 на 14 студзеня 1919 года нямецкія войскі пакінулі Слонім, у які ўвайшлі часткі 17-й стралковай дывізіі Чырвонай Арміі. Дарэчы, Слонімскі павет быў адзіным у Гродзенскай губерні, які заняла армія рэвалюцыйнай Расіі. Далей на захад ужо гаспадарылі войскі Польшчы.
Так для Слоніма скончылася Першая сусветная вайна, у выніку якой яго насельніцтва скарацілася з 22 тысяч жыхароў да 9 тысяч, а горад нагадваў вялікую разбураную вёску.

ВЯЛІКІЯ СЛОНІМСКІЯ ПАЖАРЫ


Агонь заўжды выклікаў у чалавека страх перад яго сілаю. Аднак менавіта дзякуючы прыручэнню агня чалавек здолеў дасягнуць высокай ступені развіцця матэрыяльнай культуры, пабудаваў вялікія гарады. У той жа час пры недастаткова пільнай увазе агонь вынішчаў створанае на працягу дзесяцігоддзяў за лічаныя гадзіны. Так у 64 г. згарэў Рым, у 1666 г. адбыўся Вялікі лонданскі пажар, які знішчыў 13000 дамоў і 87 цэркваў. А пажары лета 2010 г. на тэрыторыі Цэнтральнай Расіі ўражваюць нас чалавечай бездапаможнасцю перад маштабам стыхіі.
Слонім. Пасля пажара. 1918 г.
Часам вялікіх пажараў для Слоніма стала ХІХ ст. На працягу аднаго стагоддзя жыхары горада пабачылі тры жудасныя па сваіх маштабах і наступствах пажары (1848, 1875, 1881), некантралюемыя працэсы выгарання, падчас якіх вялікія гарадскія плошчы пераўтвараліся ў пустэчу.
У выніку пажара 1848 г. Слонім амаль цалкам выгарэў. Толькі ў 1857 г. былі пераадолены яго наступствы, а ў горадзе налічвалася 746 драўляныя дамы (у 1843 было 698). Паступова заможныя слонімцы пачалі ўжываць цэглу і камень у якасці матэрыяла для сваіх пабудоў. У 1857 г. у горадзе было ўжо 67 каменныя дамы, што амаль у чатыры разы перавышала іх колькасць у 1843 г.
Горад вельмі хутка рос. Па дадзеных М. Міхайлоўскага, аўтара кнігі 1891 года «Описание города Слонима», у 1857 г. тут пражывала 9525 чалавек, а ў 1880 іх налічвалася 13457. Рост насельніцтва выклікаў паскарэнне хаатычнай забудовы горада драўлянымі дамкамі, прыціснутымі адзін да аднаго, абмежаваных вузкімі вулачкамі. У такой сітуацыі актуальнай была праблема супрацьпажарнага стану горада. Аднак гарадскія ўлады не лічылі яе важнай. Нават пажар 1875 г., падчас якога выгарэла ўся Берагавая вуліца з больш чым 100 пабудовамі не выклікаў зменаў у адносінах кіраўніцтва і жыхароў горада да сваёй бяспекі. І расплата не заставіла сябе доўга чакаць.
Самы вялікі ў гісторыі Слоніма пажар адбыўся 25 мая 1881 г. Ён пачаўся ў 4 гадзіны раніцы ў драўляным амбары паблізу хлебапякарні па Жыровіцкай вуліцы. Напачатку пажар не ўяўляў вялікай складанасці. Аднак узмацніўся вецер, дзякуючы якому агонь перакінуўся ў розныя бакі. Цесна размешчаныя дамы выгаралі за лічаныя хвіліны. У адным з іх зажыва згарэў мужчына, а яшчэ адзін будынак заваліў трох жанчын.
Горад гарэў увесь дзень. Будынкі сямі вуліц былі вынішчаны цалкам, а яшчэ чатырох часткова. Да вечара ад драўлянай забудовы слонімскага цэнтра засталося адно папялішча. Гандлёвая плошча, вуліцы Школьны двор, Гандлёвая, Спаская, Паліцэйская, Маставая, Рыбацкая і Татарская патрабавалі суцэльнага аднаўлення, толькі па некалькі дамоў засталося на Ружанскай, Жыровіцкай, Студэнцкай і Замкавай.
Усяго згарэла 576 жылых дамоў, больш паловы ўсіх драўляных дамоў горада. Страты гараджан склалі 845658 руб. Аднак новай адзнакай часу стала тое, што частка сродкаў была кампенсавана за кошт страхавых таварыстваў. Яны выплацілі гараджанам 150495 руб. Прычым страхаванне было найбольш распаўсюджана сярод габрэйскага насельніцтва горада. Адзначаючы гэтую акалічнасць, М. Міхайлоўскі пісаў: «У поце твару, зарабляючы грош медны, габрэй тым не меньш страхуе свой домік, сябе і для дзяцей капіталы на прыданае, - страхуе на дробныя сумы, жыве ўпрогаладзь і ўсё ж не адстае ад страхоўкі».
Акрамя жылых дамоў агонь знішчыў шэраг грамадскіх пабудоў. Сярод іх – акцызнае ўпраўленне, упраўленне воінскага загадчыка, казначэйства, габрэйская сінагога і 8 малітоўных дамоў, татарская мячэць, быў моцна пашкоджаны адзін з каталіцкіх жаночых кляштараў. Нягледзячы на тое, што пабудовы паабапал Гандлёвай вуліцы згарэлі, гандлёвыя рады са 142 каменнымі крытымі лаўкамі, якія размяшчаліся ў цэнтры вуліцы засталіся некранутымі. У далейшым гэта стала адным з фактараў хуткага аднаўлення горада. У агні загінуў архіў гарадской управы, кнігі запісаў, ухвал і дакумнетаў габрэйскай гміны за 400 гадоў.
Разбурэнні маглі быць значна большыя, аднак дапамогу гораду аказала альбярцінская супрацьпажарная каманда. Яна дзейнічала пры суконнай фабрыцы памешчыка Пуслоўскага ў Альбярціне і мела спецыяльныя прыстасаванні для барацьбы з агнём.
Пажар 1881 года знішчыў 2/3 пабудоў цэнтра Слоніма і выклікаў кардынальную яго перабудову ў адпаведнасці з новым планам. Пачалося інтэнсіўнае будаўніцтва каменных дамоў. Калі ў 1878 г. іх налічвалася толькі 102, то ў 1891 г. ужо 324. Гэтаму садзейнічала з’яўленне ў горадзе трох цагляных заводаў Тэмпы будаўніцтва драўляных дамоў зменьшыліся. У 1878 г. у Слоніме было 1105 драўляных дамоў. Аднак нават праз дзесяць год пасля пажару гэта лічба не была дасягнута і ў Слоніме іх налічвалася ўсяго 976, прычым у асноўным яны размяшчаліся на ўскраінах горада і на правабярэжжы Шчары.
Дрэнны стан супрацьпажарнай бяспекі выклікаў неабходнасць распрацоўкі шэрагу мерапрыемстваў у дадзеным накірунку. Гарадская дума прыняла абавязковую да выканання пастанову, згодна з якой усе слонімскія рамізнікі і вознікі павінны былі дастаўляць ваду на пажар, за што атрымоўвалі з гарадскіх сродкаў па 20 капеек за бочку вады (у той час сярэдняя заработная плата наёмнага працоўнага на суконнай фабрыцы Пуслоўскага складала 20-60 капеек за дзень).
Слонімская супрацьпажарная каманда
З мэтаю далучэння шырокіх колаў грамадства да барацьбы супраць пажараў была зроблена спроба заснавання ў Слоніме Вольнага пажарнага таварыства. Аднак прыняты гарадскою думаю ўстаў не быў зацверджаны з-за боязі мясцовых прадстаўнікоў царскай улады элементаў грамадзянскай супольнасці. Выгарэлыя вуліцы былі пашыраны ў сярэднім да 12,8-15,6 м (6-12 сажняў). Сярод іх вылучаліся сваім прасторам Маставая (42,7 м або 20 сажняў) і Гандлёвая (64 м або 30 сажняў) вуліцы ,а таксама Гандлёвая плошча шырынёю ў 106,7 м (50 сажняў).
Святкаванне дзесяцігоддзя супрацьпажарнай каманды. Слонім. 1907 г.
Прынятыя меры прывялі да змяншэння наступстваў узнікаючых пажараў і садзейнічалі іх лакалізацыі ў самым пачатку. А ў 1897 г. у Слоніме была арганізавана добраахвотная пажарная служба, дзесяцігоддзе дзейнасці якой урачыста адзначылі ў 1907 г.
Слонім у агні. 1915 г.
Пажары змянялі не толькі выгляд слонімскіх вуліц, але і адлюстроўваліся ў свядомасці гараджан, якія сталі больш увагі надзяляць бяспецы і ахайна адносіцца да ўласнага жылля. Дзякуючы такім зменам у псіхалогіі жыхара Слоніма ўдалося захаваць цэнтр горада нават падчас першай сусветнай вайны, аднак дадзеная асаблівасць не датычыць Замосця, амаль суцэльна драўлянага, знішчанага ў вераснёўскім пажары 1915 г. і пажары 22 мая 1918 г.
Слонімскі пажар. 22.05.1918 г

СЛОНІМСКАЕ КНЯСТВА І ЯГО КНЯЗІ


Слонімскае княства паўстае з туману вякоў у 13-14 стагоддзі, калі сярод яго князёў засвяціліся імёны Войшалка, Рамана, Васількі і Манвіда. Гэта не значыць, што іншых не было, проста пакуль мутная вада гісторыі не дазваляе нам іх убачыць.

Ля вытокаў Вялікага княства Літоўскага
У сярэдзіне 13 стагоддзя страла гісторыі накіроўвае сваё вастрыё на ўскраіну былой Кіеўскай Русі, Панёманне, дзе, быццам каралі раскінуліся гарады Чорнай Русі – Гародня, Ваўкавыск, Слонім, Здзітаў і Наваградак, якім было наканавана стаць ядром адной з магутнейшых еўрапейскіх дзяржаў. Рэгіён становіцца аб’ектам актыўнага гандлю на пачатку 1240-х гадоў, калі сюды перамяшчаюцца гандлёвыя шляхі з поўдня пасля спусташэння мангола-татарамі Паўднёвай Русі, Венгрыі і Польшчы. Кантактная зона балтаў і славян з’яўлялася сферай уплыву Галіцка-Валынскага княства, аднак у сувязі з немагчымасцю апошняга спыніць ардынскае нашэсце кіруючая эліта гарадоў рэгіёна (баярства) паўстала перад праблемаю абароны падкантрольных тэрыторый.
Правадніком гэтай ідэі выступіў самы багаты горад Панёмання – Наваградак, баярства якога для павелічэння ваеннай магутнасці края запрасіла на княскі пасаг Міндоўга, аднаго з мацнейшых уладароў Літоўскай зямлі, размешчанай у сярэднім цячэнні Віліі. Такога кшталту “прызванне” было характэрнай з’явай для Русі яшчэ з часоў Рурыка. Толькі калі ў 9-10 стагоддзі баярства запрашала нарманаў, то ў 13 стагоддзі князёў запрашаюць з ліку балцкіх ваенных правадыроў (Таўцівіла ў Полацк, Даўмонта ў Пскоў).
Ініцыятыву Наваградка падтрымалі і іншыя гарады-дзяржавы Чорнай Русі, незацікаўленыя ў перакачванні рэсурсаў са сваіх княстваў у распараджэнне Галіцка-Валынскага, князі якога Даніл (1201-1264) і Васілька (1203-1269) Раманавічы не жадалі страты перспектыўных тэрыторый і адчувалі небяспеку з боку маладога альянса, што мог пераўтварыцца ў моцную дзяржаву, акумулюючы энергію балта-славянскіх кантактаў і выкарыстоўваючы выгаднае геаграфічнае размяшчэнне. Сутыкненне выспявала і вылілася ў шэраг спусташальных ваенных паходаў, у агні якіх замацаваўся саюз Чорнай Русі з Літоўскай зямлёй і ўзнікла новая дзяржава – Вялікае княства, якое апіралася на гарады-дзяржавы, цэнтры рэгіянальных княстваў, сярод якіх было і Слонімскае.
Слонімскае княства
Барацьба з Галіцка-Валынскім княствам
Супраць ВКЛ Раманавічы арганізавалі ваенную кааліцыю, у якую ўвайшлі польскія князі, аднак тыя не прыслалі войска, падкупленыя “срэбрам і многімі дарамі” ятвягі і палова жмудзі, а таксама Лівонскі ордэн – усе суседзі, акрамя Полацкага княства. У 1249/1250 годзе адбываецца паход, пра які захаваўся наступны запіс у Іпацьеўскім летапісе: “Данилъ же и Василько, братъ его, розгадавъ со сыномъ, брата си посла на Волковыескь, а сына на Услонимъ, а самъ иде ко Здитову. И поимаша грады многы и звратишася в домы”.
Галоўнай мэтаю пахода было авалоданне Наваградкам. Але напачатку Раманавічы вырашылі нанесці ўдар па яго саюзніках –  гарадам-дзяржавам Чорнай Русі, якія знаходзіліся паміж крайнімі кропкамі маладога альянса – Гародняй і Наваградкам. Пасля нарады, войскі былі падзелены на тры часткі: Даніл павінен быў захапіць Здзітаў, у той жа час яго сын – Раман – авалодаць Слонімам, а брат Васілька – падпарадкаваць Ваўкавыск. Аднак планы былі разбітыя аб мужнасць абаронцаў і ніводзін горад не быў захоплены. Таму летапісец і пазначыў стандартны ў такіх выпадках туманны запіс, які павінен быў закамуфляваць паразу: “И поимаша грады многы и звратишася в домы”. Ваенныя дзеянні працягваліся ў 1250 годзе. Актыўны ўдзел у іх прыняў Лівонскі ордэн, які пакінуў кааліцыю Раманавічаў пасля хрышчэння па каталіцкаму абраду Міндоўга ў 1251 годзе (да гэтага Міндоўг, каб атрымаць наваградскі пасаг прыняў праваслаўе) і стаў саюзнікам маладога альянса Чорнай Русі з Літоўскай зямлёй. Саюз быў замацаваны каранацыяй Міндоўга ў 1253 годзе.
Галіцка-Валынскае княства (паводле украінскіх гісторыкаў)
Войшалк і Раман
У гэты час кіраўніком Слонімскага княства быў сын Міндоўга Войшалк (1223-1267), які таксама валадарыў у Ваўкавыску, а пасля прыняцця каталіцтва яго бацькам часова нават стаў кіраўніком Наваградка. Хутчэй за ўсё, менавіта ён кіраваў абаронай ад Раманавічаў, паспяховыя дзеянні супраць якіх дазволілі пасля пяці гадоў вайны заключыць у 1254 годзе мір, у выніку якога гаспадаром Наваградскім, Слонімскім, Ваўкавыскім і “все города” стаў сын галіцка-валынскага князя Данілы – Раман (каля 1230 – 1258). Галіцка-Валынскаму княству не ўдалося ўключыць Чорную Русь у свой склад і прыйшлося прызнаць новую дзяржаву за яе згоду на васальную залежнасць. Прычым асабіста Раман стаў васалам Міндоўга, які захаваў за сабою Літоўскую зямлю.
Войшалк
Войшалк жа адпраўляецца ў Палонінскі манастыр на Валыні, дзе прымае манаскі сан. Пасля некалькіх год жыцця ў манастыры ён адпраўляецца ў паломніцтва на Святую Гару (Афон), але “И не може доити Святое Горы и воротися в Болгарѣхъ”. Каля 1257 года разам з 10-12 манахамі Войшалк заснаваў на Нёмане манастыр, які пазней стануць называць Лаўрышаўскім.

Вайна з Бурундаем і Раманавічамі
У 1258 годзе ў справы Галіцка-Валынскага княства ўмешваюцца мангола-татары. Каб прадухіліць аднаўленне яго манутнасці, мангольскі ваеначальнік Бурундай вырашыў ліквідаваць саюз з ВКЛ і таму ініцыяваў ваенны паход на Панёманне. У гэты час Войшалк узначаліў абарону ад татараў і войск Раманавічаў, якія прайшлі праз рэгіён і сталі рабаваць Літоўскую і Нальшанскую зямлю. Даніл разумеў: каб замацаваць поспех неабходна захапіць Войшалка і яго саюзніка Таўцівіла. Для гэтага ён авалодаў Ваўкавыскам і паланіў князя Глеба. Войшалка ў горадзе не было, таму на яго пошукі адпраўляюцца ў розныя накірункі атрады. Аднак у выніку “вялікага зману”, як адзначае Іпацьеўскі летапіс, у палон да Войшалка патрапіў сын Данілы Раман.
Што ж у гэты перыяд адбывалася ў Слоніме? Ці пацярпеў горад ад татараў і войск Раманавічаў? Летапіс аб гэтым напрамую нічога не гаворыць. Аднак гэта таксама інфармацыя! Пасля таго як Даніл згадзіўся на ўдзел у паходзе разам з мангола-татарамі, яго сын Раман страціў права на кіраванне гарадамі-дзяржавамі Панёмання. Войшалк здымае манаскі строй і становіцца начале Чорнай Русі. Раман патрапіў у палон і яго імя болей не згадваецца на старонках летапісу. Даніл вырашыў вярнуць сына, але не ведаў, у якім накірунку яго і Войшалка шукаць. Таму ён, што асабліва для нас важна, накіроўвае частку войска ваяваць па Зэльве (хутчэй за ўсё ў летапісе так называецца рака Зэльвянка), а сам збіраецца ў паход на Гародню. Які сэнс у гэтых дзеяннях з улікам таго, што захоплены Ваўкавыск? Справа ў тым, што мангола-татары разам з Раманавічамі здзейснілі своеасаблівы бліцкрыг – прайшлі праз Ваўкавыскае княства ў Літоўскую зямлю. Але па абодва бакі знаходзіліся непадкантрольныя гарады – Гародня і Слонім. Данілу так і не ўдалося іх падпарадкаваць, а мангола-татары накіраваліся ў Яцвяжскую землю, затым у Польшчу. Пасля гэтага працягваць ваенныя дзеянні ў рэгіёне не мела сэнсу. Да таго ж Раманавічам прыйшлося дорага заплаціць за выкананне волі Бурундая, які спыненнем саюза Галіцка-Валынскага княства з ВКЛ не абмежаваўся. Праз год па яго загаду Раманавічы вымушаны былі разбурыць умацаванні гарадоў сваёй дзяржавы і змірыцца са стратаю тэрыторый на поўначы.

Ядро новай дзяржавы
Да самай смерці Міндоўга восенню 1263 года Панёманне заставалася ў адносным спакоі, у той жа час дружыны маладой дзяржавы адстойвалі свае інтарэсы ў змаганні з крыжакамі, польскімі князямі і Галіцка-Валынскім княствам. Прымалі ў гэтай барацьбе ўдзел і воіны са Слонімскага княства.
Забойства Міндоўга вымусіла Войшалка, які пасля падзей 1258 года вярнуўся ў манастыр, чарговы раз зняць манаскі строй і адпомсціць за смерць бацькі. Яго падтрымалі гарады-дзяржавы Чорнай Русі і Пінск, войскі якіх у хуткім часе вярнулі кантроль над Літоўскай зямлёй. Войшалк разумеў, што магутнасць новай дзяржавы залежыць не толькі ад багацця і моцы яе вояў, але важкім элементам павінны быць добрыя адносіны з суседзямі. Таму ён аднаўляе саюз з Галіцка-Валынскім княствам – заключае дамову з Васількам і нават прымае на княжанне ў Літву сына памерлага Данілы – Шварна, які быў жанаты на яго сястры. Да 1267 года Войшалк разам са Шварнам амаль няспынна вядзе барацьбу за аднаўленне ВКЛ, а пасля надыходу спакою ў дзяржаве зноў адпраўляецца ў манастыр, адказаўшы на ўгаворы Шварна застацца: «Согрѣшилъ есмь много перед Богомъ и человѣкы. Ты княжи, а земля ть опасена». Аднак знайсці зямны спакой князю-манаху не было наканавана – Войшалка з зайздрасці ўласнаручна забіў Леў Данілавіч (каля 1228 – каля 1301), які на некаторы час авалодаў Панёманнем пасля смерці свайго брата Шварна і дзядзькі Васількі ў 1269 годзе.
Слонімскае княства зноў патрапіла ў сферу ўплыву Галіцка-Валынскага княства. Здавалася, ВКЛ як палітычнае ўтварэнне на гэты раз адышло ў нябыт, рассыпаўшыся на тэрытарыяльныя шматкі пад уладаю гарадоў-дзяржаў. Але Княства ўжо стала вобразам адзінства славян і балтаў, хрысціян і язычнікаў, сімвалам адстойвання сваіх інтарэсаў для жыхароў Панёмання, у межах якога было выхавана пакаленне, якое ўспрымала яго як родную дзяржаву, гатовае змагацца за яго са сброяй у руках. Чорная Русь чарговы раз аб’ядноўваецца, на гэты раз начале князя Трайдзеня, нялітасцівага да сваіх ворагаў, ад якіх ён атрымаў мянушку Драпежны. Трайдзень адыходзіць ад саюза з Галіцка-Валынскім княствам, якое ўжо не магло пазбавіцца залежнасці ад мангола-татар.

Прусы на Слонімшчыне
Татарская конніца неаднаразова на працягу наступных дзесяцігоддзяў пустошыла Панёманне, у тым ліку і тэрыторыю Слонімскага княства, у абароне якога ўдзельнічалі і прусы. Лічыцца, што гэты балцкі саюз плямёнаў амаль цалкам быў вынішчаны рыцарамі-крыжаносцамі. Насамрэч вялікую колькасць прусаў, вымушаных пакінуць свае землі, прыняў Трайдзень у 1276 годзе і “посади часть и в Гроднѣ, а часть ихъ посади во Въслонимѣ”. У ваколіцах Гародні і Слоніма яны знайшлі другую Радзіму. Але нават за кошт гэтых падмацаванняў Трайдзеню не ўдалося спыніць наступ галіцка-валынскага князя Уладзіміра (каля 1249-1288), яго дваюраднага брата Льва Данілавіча і мангола-татар на Слонім.

Васілька Васлонімскі
Аслабленае барацьбою з крыжакамі, якія пасля захопу тэрыторыі прусаў пачынаюць актыўна ўмешвацца ў справы маладой дзяржавы, Княства не здолела абараніць Слонім. Горад быў захоплены, а начале яго стаў Васілька, названы ў Іпацьеўскім летапісе “князем Вослонимьским». Магчыма, ён паходзіў з мясцовай княскай дынастыі, якая мела даўнія сувязі з Галіцка-Валынскім княствам.
Васілька ўпамінаецца ў Іпацьеўскім летапісе пад 1281 годам як адзін з кіраўнікоў пахода на Мазовію, згаданым у хроніцы Длугаша пад 1286 годам, які праўдападобней адбыўся ў 1287 годзе. Галіцка-Валынскі князь Уладзімір вырашыў падтрымаць свайго саюзніка, мазавецкага князя Конрада ў барацьбе з яго братам Баляславам і накіраваў за Віслу войска начале чатырох ваявод, галоўным сярод якіх быў Васілька. Гэтыя войскі захапілі горад Гасціны (сённяшні Гастынін), размяшчаны ў 110 км на захад ад Варшавы. Затым “Василько князь поиде к Берестью со множествомъ полона, и посла предъ собою вѣсть к осподину своему князю Володимирови”. У наступным годзе адбыўся яшчэ адзін паход на валоданні польскага князя Баляслава, у кіраванні якога прыняў удзел Васілька. “И тако поидоша на Болеслава, и начаша воевати около Вышегорода, и поимаша чѣляди бещисленое множьство, и скота и коний”.
Становішча Васількі ў агульнай іерархіі Галіцка-Валынскага княства падкрэслівае і значнасць узначальваемага ім Слонімскага княства. З моманту ўзнікнення Слоніма, тут выхоўваліся воіны, якія праславілі сябе і сваю Бацькаўшчыну ў вялікай колькасці паходаў супраць ворагаў і ў падтрымку сваіх саюзнікаў.  
Аб далейшым лёсе слонімскага князя Васількі мы нічога не ведаем. Яго імя не сустракаецца сярод удзельнікаў пахода на Польшчу, арганізаванага кіраўніком Залатой Арды напрыканцы 1280-х гадоў. Па меры ж таго, як расла залежнасць Галіцка-Валынскага княства ад мангола-татар, павялічвалася незадаволенасць сярод яго жыхароў на перыферыі. Магчыма, яшчэ пры жыцці Васількі Слонімскае княства вярнулася ў склад ВКЛ.
Карта Вялікага княства Літоўскага
Манвід – сын Гедыміна
У часы Віценя (вялікі князь у 1295-1316) Слонімшчына чарговы раз становіцца адным з апорных цэнтраў Княства. Пра тыя часы мы мала, што ведаем. Але гэта былі гады канчатковага аслаблення Галіцка-Валынскага княства і барацьбы з крыжакамі, якія здзяйсняюць напады на Гародню, Наваградак, і, магчыма, Слонім. Княства ўсё больш і больш мацнее. На змену Віценю прыходзіць Гедымін, пасля смерці якога ў 1342 годзе Слонімскае княства ў якасці ўдзела дастаецца яго сыну Манвіду.
У беларуска-літоўскіх летапісах Манвід (каля 1300 – 1348) называецца старэйшым сынам Гедыміна, ад якога ён атрымаў Слонім і Кернаў. Бацька не выбраў яго сваім нашчадкам у якасці гаспадара ВКЛ. Вялікім князем стаў малодшы брат – Яўнут, уладу ў якога адабралі два іншыя браты – Альгерд і Кейстут. Бачна, Манвід не удзельнічаў у братэрскіх сварках, стаяў асабняком ад вялікай палітыкі, аддаючы перавагу рыцарскай годнасці, кіраванню сваімі ўладаннямі і змаганню супраць ворагаў ВКЛ. Прымаў ён удзел у барацьбе з крыжакамі і загінуў 2 лютага 1348 года ў бітве на рацэ Стрэве, недалёка ад Коўна (сённяшні Каўнас).
Што далей стала са Слонімскім княствам? Па меры цэнтралізацыі ВКЛ неабходнасць у рэгіянальных адзінках у форме княстваў адпадала. І найперш гэты лёс напаткаў тэрытарыяльнае ядро маладой дзяржавы – Гарадзенскае, Ваўкавыскае, Наваградскае і Слонімскае княствы. Князі замяняліся намеснікамі, а княствы станавіліся часткамі ваяводстваў – Слонімскае намесніцтва ў часы Вітаўта ўвайшло ў склад Трокскага ваяводства.
Так у агульных рысах развівалася Слонімскае княства, якое стаяла ля вытокаў Вялікага княства Літоўскага, а яго князі праславіліся сваёю мужнасцю ў змаганні за сваю Радзіму.