СЛОНІМСКАЕ КНЯСТВА І ЯГО КНЯЗІ

Слонімскае княства паўстае з туману вякоў у 13-14 стагоддзі, калі сярод яго князёў засвяціліся імёны Войшалка, Рамана, Васількі і Манвіда. Гэта не значыць, што іншых не было, проста пакуль мутная вада гісторыі не дазваляе нам іх убачыць.

Ля вытокаў Вялікага княства Літоўскага

У сярэдзіне 13 стагоддзя страла гісторыі накіроўвае сваё вастрыё на ўскраіну былой Кіеўскай Русі, Панёманне, дзе, быццам каралі раскінуліся гарады Чорнай Русі – Гародня, Ваўкавыск, Слонім, Здзітаў і Наваградак, якім было наканавана стаць ядром адной з магутнейшых еўрапейскіх дзяржаў. Рэгіён становіцца аб’ектам актыўнага гандлю на пачатку 1240-х гадоў, калі сюды перамяшчаюцца гандлёвыя шляхі з поўдня пасля спусташэння мангола-татарамі Паўднёвай Русі, Венгрыі і Польшчы. Кантактная зона балтаў і славян з’яўлялася сферай уплыву Галіцка-Валынскага княства, аднак у сувязі з немагчымасцю апошняга спыніць ардынскае нашэсце кіруючая эліта гарадоў рэгіёна (баярства) паўстала перад праблемаю абароны падкантрольных тэрыторый.

Правадніком гэтай ідэі выступіў самы багаты горад Панёмання – Наваградак, баярства якога для павелічэння ваеннай магутнасці края запрасіла на княскі пасаг Міндоўга, аднаго з мацнейшых уладароў Літоўскай зямлі, размешчанай у сярэднім цячэнні Віліі. Такога кшталту “прызванне” было характэрнай з’явай для Русі яшчэ з часоў Рурыка. Толькі калі ў 9-10 стагоддзі баярства запрашала нарманаў, то ў 13 стагоддзі князёў запрашаюць з ліку балцкіх ваенных правадыроў (Таўцівіла ў Полацк, Даўмонта ў Пскоў).

Ініцыятыву Наваградка падтрымалі і іншыя гарады-дзяржавы Чорнай Русі, незацікаўленыя ў перакачванні рэсурсаў са сваіх княстваў у распараджэнне Галіцка-Валынскага, князі якога Даніл (1201-1264) і Васілька (1203-1269) Раманавічы не жадалі страты перспектыўных тэрыторый і адчувалі небяспеку з боку маладога альянса, што мог пераўтварыцца ў моцную дзяржаву, акумулюючы энергію балта-славянскіх кантактаў і выкарыстоўваючы выгаднае геаграфічнае размяшчэнне. Сутыкненне выспявала і вылілася ў шэраг спусташальных ваенных паходаў, у агні якіх замацаваўся саюз Чорнай Русі з Літоўскай зямлёй і ўзнікла новая дзяржава – Вялікае княства, якое апіралася на гарады-дзяржавы, цэнтры рэгіянальных княстваў, сярод якіх было і Слонімскае.

Слонімскае княства

Барацьба з Галіцка-Валынскім княствам

Супраць ВКЛ Раманавічы арганізавалі ваенную кааліцыю, у якую ўвайшлі польскія князі, аднак тыя не прыслалі войска, падкупленыя “срэбрам і многімі дарамі” ятвягі і палова жмудзі, а таксама Лівонскі ордэн – усе суседзі, акрамя Полацкага княства. У 1249/1250 годзе адбываецца паход, пра які захаваўся наступны запіс у Іпацьеўскім летапісе: “Данилъ же и Василько, братъ его, розгадавъ со сыномъ, брата си посла на Волковыескь, а сына на Услонимъ, а самъ иде ко Здитову. И поимаша грады многы и звратишася в домы”.

Галоўнай мэтаю пахода было авалоданне Наваградкам. Але напачатку Раманавічы вырашылі нанесці ўдар па яго саюзніках –  гарадам-дзяржавам Чорнай Русі, якія знаходзіліся паміж крайнімі кропкамі маладога альянса – Гародняй і Наваградкам. Пасля нарады, войскі былі падзелены на тры часткі: Даніл павінен быў захапіць Здзітаў, у той жа час яго сын – Раман – авалодаць Слонімам, а брат Васілька – падпарадкаваць Ваўкавыск. Аднак планы былі разбітыя аб мужнасць абаронцаў і ніводзін горад не быў захоплены. Таму летапісец і пазначыў стандартны ў такіх выпадках туманны запіс, які павінен быў закамуфляваць паразу: “И поимаша грады многы и звратишася в домы”. Ваенныя дзеянні працягваліся ў 1250 годзе. Актыўны ўдзел у іх прыняў Лівонскі ордэн, які пакінуў кааліцыю Раманавічаў пасля хрышчэння па каталіцкаму абраду Міндоўга ў 1251 годзе (да гэтага Міндоўг, каб атрымаць наваградскі пасаг прыняў праваслаўе) і стаў саюзнікам маладога альянса Чорнай Русі з Літоўскай зямлёй. Саюз быў замацаваны каранацыяй Міндоўга ў 1253 годзе.

Галіцка-Валынскае княства (паводле украінскіх гісторыкаў)

Войшалк і Раман

У гэты час кіраўніком Слонімскага княства быў сын Міндоўга Войшалк (1223-1267), які таксама валадарыў у Ваўкавыску, а пасля прыняцця каталіцтва яго бацькам часова нават стаў кіраўніком Наваградка. Хутчэй за ўсё, менавіта ён кіраваў абаронай ад Раманавічаў, паспяховыя дзеянні супраць якіх дазволілі пасля пяці гадоў вайны заключыць у 1254 годзе мір, у выніку якога гаспадаром Наваградскім, Слонімскім, Ваўкавыскім і “все города” стаў сын галіцка-валынскага князя Данілы – Раман (каля 1230 – 1258). Галіцка-Валынскаму княству не ўдалося ўключыць Чорную Русь у свой склад і прыйшлося прызнаць новую дзяржаву за яе згоду на васальную залежнасць. Прычым асабіста Раман стаў васалам Міндоўга, які захаваў за сабою Літоўскую зямлю.

Войшалк

Войшалк жа адпраўляецца ў Палонінскі манастыр на Валыні, дзе прымае манаскі сан. Пасля некалькіх год жыцця ў манастыры ён адпраўляецца ў паломніцтва на Святую Гару (Афон), але “И не може доити Святое Горы и воротися в Болгарѣхъ”. Каля 1257 года разам з 10-12 манахамі Войшалк заснаваў на Нёмане манастыр, які пазней стануць называць Лаўрышаўскім.

Вайна з Бурундаем і Раманавічамі

У 1258 годзе ў справы Галіцка-Валынскага княства ўмешваюцца мангола-татары. Каб прадухіліць аднаўленне яго манутнасці, мангольскі ваеначальнік Бурундай вырашыў ліквідаваць саюз з ВКЛ і таму ініцыяваў ваенны паход на Панёманне. У гэты час Войшалк узначаліў абарону ад татараў і войск Раманавічаў, якія прайшлі праз рэгіён і сталі рабаваць Літоўскую і Нальшанскую зямлю. Даніл разумеў: каб замацаваць поспех неабходна захапіць Войшалка і яго саюзніка Таўцівіла. Для гэтага ён авалодаў Ваўкавыскам і паланіў князя Глеба. Войшалка ў горадзе не было, таму на яго пошукі адпраўляюцца ў розныя накірункі атрады. Аднак у выніку “вялікага зману”, як адзначае Іпацьеўскі летапіс, у палон да Войшалка патрапіў сын Данілы Раман.

Што ж у гэты перыяд адбывалася ў Слоніме? Ці пацярпеў горад ад татараў і войск Раманавічаў? Летапіс аб гэтым напрамую нічога не гаворыць. Аднак гэта таксама інфармацыя! Пасля таго як Даніл згадзіўся на ўдзел у паходзе разам з мангола-татарамі, яго сын Раман страціў права на кіраванне гарадамі-дзяржавамі Панёмання. Войшалк здымае манаскі строй і становіцца начале Чорнай Русі. Раман патрапіў у палон і яго імя болей не згадваецца на старонках летапісу. Даніл вырашыў вярнуць сына, але не ведаў, у якім накірунку яго і Войшалка шукаць. Таму ён, што асабліва для нас важна, накіроўвае частку войска ваяваць па Зэльве (хутчэй за ўсё ў летапісе так называецца рака Зэльвянка), а сам збіраецца ў паход на Гародню. Які сэнс у гэтых дзеяннях з улікам таго, што захоплены Ваўкавыск? Справа ў тым, што мангола-татары разам з Раманавічамі здзейснілі своеасаблівы бліцкрыг – прайшлі праз Ваўкавыскае княства ў Літоўскую зямлю. Але па абодва бакі знаходзіліся непадкантрольныя гарады – Гародня і Слонім. Данілу так і не ўдалося іх падпарадкаваць, а мангола-татары накіраваліся ў Яцвяжскую землю, затым у Польшчу. Пасля гэтага працягваць ваенныя дзеянні ў рэгіёне не мела сэнсу. Да таго ж Раманавічам прыйшлося дорага заплаціць за выкананне волі Бурундая, які спыненнем саюза Галіцка-Валынскага княства з ВКЛ не абмежаваўся. Праз год па яго загаду Раманавічы вымушаны былі разбурыць умацаванні гарадоў сваёй дзяржавы і змірыцца са стратаю тэрыторый на поўначы.

Ядро новай дзяржавы

Да самай смерці Міндоўга восенню 1263 года Панёманне заставалася ў адносным спакоі, у той жа час дружыны маладой дзяржавы адстойвалі свае інтарэсы ў змаганні з крыжакамі, польскімі князямі і Галіцка-Валынскім княствам. Прымалі ў гэтай барацьбе ўдзел і воіны са Слонімскага княства.

Забойства Міндоўга вымусіла Войшалка, які пасля падзей 1258 года вярнуўся ў манастыр, чарговы раз зняць манаскі строй і адпомсціць за смерць бацькі. Яго падтрымалі гарады-дзяржавы Чорнай Русі і Пінск, войскі якіх у хуткім часе вярнулі кантроль над Літоўскай зямлёй. Войшалк разумеў, што магутнасць новай дзяржавы залежыць не толькі ад багацця і моцы яе вояў, але важкім элементам павінны быць добрыя адносіны з суседзямі. Таму ён аднаўляе саюз з Галіцка-Валынскім княствам – заключае дамову з Васількам і нават прымае на княжанне ў Літву сына памерлага Данілы – Шварна, які быў жанаты на яго сястры. Да 1267 года Войшалк разам са Шварнам амаль няспынна вядзе барацьбу за аднаўленне ВКЛ, а пасля надыходу спакою ў дзяржаве зноў адпраўляецца ў манастыр, адказаўшы на ўгаворы Шварна застацца: «Согрѣшилъ есмь много перед Богомъ и человѣкы. Ты княжи, а земля ть опасена». Аднак знайсці зямны спакой князю-манаху не было наканавана – Войшалка з зайздрасці ўласнаручна забіў Леў Данілавіч (каля 1228 – каля 1301), які на некаторы час авалодаў Панёманнем пасля смерці свайго брата Шварна і дзядзькі Васількі ў 1269 годзе.

Слонімскае княства зноў патрапіла ў сферу ўплыву Галіцка-Валынскага княства. Здавалася, ВКЛ як палітычнае ўтварэнне на гэты раз адышло ў нябыт, рассыпаўшыся на тэрытарыяльныя шматкі пад уладаю гарадоў-дзяржаў. Але Княства ўжо стала вобразам адзінства славян і балтаў, хрысціян і язычнікаў, сімвалам адстойвання сваіх інтарэсаў для жыхароў Панёмання, у межах якога было выхавана пакаленне, якое ўспрымала яго як родную дзяржаву, гатовае змагацца за яго са сброяй у руках. Чорная Русь чарговы раз аб’ядноўваецца, на гэты раз начале князя Трайдзеня, нялітасцівага да сваіх ворагаў, ад якіх ён атрымаў мянушку Драпежны. Трайдзень адыходзіць ад саюза з Галіцка-Валынскім княствам, якое ўжо не магло пазбавіцца залежнасці ад мангола-татар.

Прусы на Слонімшчыне

Татарская конніца неаднаразова на працягу наступных дзесяцігоддзяў пустошыла Панёманне, у тым ліку і тэрыторыю Слонімскага княства, у абароне якога ўдзельнічалі і прусы. Лічыцца, што гэты балцкі саюз плямёнаў амаль цалкам быў вынішчаны рыцарамі-крыжаносцамі. Насамрэч вялікую колькасць прусаў, вымушаных пакінуць свае землі, прыняў Трайдзень у 1276 годзе і “посади часть и в Гроднѣ, а часть ихъ посади во Въслонимѣ”. У ваколіцах Гародні і Слоніма яны знайшлі другую Радзіму. Але нават за кошт гэтых падмацаванняў Трайдзеню не ўдалося спыніць наступ галіцка-валынскага князя Уладзіміра (каля 1249-1288), яго дваюраднага брата Льва Данілавіча і мангола-татар на Слонім.

Васілька Васлонімскі

Аслабленае барацьбою з крыжакамі, якія пасля захопу тэрыторыі прусаў пачынаюць актыўна ўмешвацца ў справы маладой дзяржавы, Княства не здолела абараніць Слонім. Горад быў захоплены, а начале яго стаў Васілька, названы ў Іпацьеўскім летапісе “князем Вослонимьским». Магчыма, ён паходзіў з мясцовай княскай дынастыі, якая мела даўнія сувязі з Галіцка-Валынскім княствам.

Васілька ўпамінаецца ў Іпацьеўскім летапісе пад 1281 годам як адзін з кіраўнікоў пахода на Мазовію, згаданым у хроніцы Длугаша пад 1286 годам, які праўдападобней адбыўся ў 1287 годзе. Галіцка-Валынскі князь Уладзімір вырашыў падтрымаць свайго саюзніка, мазавецкага князя Конрада ў барацьбе з яго братам Баляславам і накіраваў за Віслу войска начале чатырох ваявод, галоўным сярод якіх быў Васілька. Гэтыя войскі захапілі горад Гасціны (сённяшні Гастынін), размяшчаны ў 110 км на захад ад Варшавы. Затым “Василько князь поиде к Берестью со множествомъ полона, и посла предъ собою вѣсть к осподину своему князю Володимирови”. У наступным годзе адбыўся яшчэ адзін паход на валоданні польскага князя Баляслава, у кіраванні якога прыняў удзел Васілька. “И тако поидоша на Болеслава, и начаша воевати около Вышегорода, и поимаша чѣляди бещисленое множьство, и скота и коний”.

Становішча Васількі ў агульнай іерархіі Галіцка-Валынскага княства падкрэслівае і значнасць узначальваемага ім Слонімскага княства. З моманту ўзнікнення Слоніма, тут выхоўваліся воіны, якія праславілі сябе і сваю Бацькаўшчыну ў вялікай колькасці паходаў супраць ворагаў і ў падтрымку сваіх саюзнікаў.  

Аб далейшым лёсе слонімскага князя Васількі мы нічога не ведаем. Яго імя не сустракаецца сярод удзельнікаў пахода на Польшчу, арганізаванага кіраўніком Залатой Арды напрыканцы 1280-х гадоў. Па меры ж таго, як расла залежнасць Галіцка-Валынскага княства ад мангола-татар, павялічвалася незадаволенасць сярод яго жыхароў на перыферыі. Магчыма, яшчэ пры жыцці Васількі Слонімскае княства вярнулася ў склад ВКЛ.

Карта Вялікага княства Літоўскага

Манвід – сын Гедыміна

У часы Віценя (вялікі князь у 1295-1316) Слонімшчына чарговы раз становіцца адным з апорных цэнтраў Княства. Пра тыя часы мы мала, што ведаем. Але гэта былі гады канчатковага аслаблення Галіцка-Валынскага княства і барацьбы з крыжакамі, якія здзяйсняюць напады на Гародню, Наваградак, і, магчыма, Слонім. Княства ўсё больш і больш мацнее. На змену Віценю прыходзіць Гедымін, пасля смерці якога ў 1342 годзе Слонімскае княства ў якасці ўдзела дастаецца яго сыну Манвіду.

У беларуска-літоўскіх летапісах Манвід (каля 1300 – 1348) называецца старэйшым сынам Гедыміна, ад якога ён атрымаў Слонім і Кернаў. Бацька не выбраў яго сваім нашчадкам у якасці гаспадара ВКЛ. Вялікім князем стаў малодшы брат – Яўнут, уладу ў якога адабралі два іншыя браты – Альгерд і Кейстут. Бачна, Манвід не удзельнічаў у братэрскіх сварках, стаяў асабняком ад вялікай палітыкі, аддаючы перавагу рыцарскай годнасці, кіраванню сваімі ўладаннямі і змаганню супраць ворагаў ВКЛ. Прымаў ён удзел у барацьбе з крыжакамі і загінуў 2 лютага 1348 года ў бітве на рацэ Стрэве, недалёка ад Коўна (сённяшні Каўнас).

Што далей стала са Слонімскім княствам? Па меры цэнтралізацыі ВКЛ неабходнасць у рэгіянальных адзінках у форме княстваў адпадала. І найперш гэты лёс напаткаў тэрытарыяльнае ядро маладой дзяржавы – Гарадзенскае, Ваўкавыскае, Наваградскае і Слонімскае княствы. Князі замяняліся намеснікамі, а княствы станавіліся часткамі ваяводстваў – Слонімскае намесніцтва ў часы Вітаўта ўвайшло ў склад Трокскага ваяводства.

Так у агульных рысах развівалася Слонімскае княства, якое стаяла ля вытокаў Вялікага княства Літоўскага, а яго князі праславіліся сваёю мужнасцю ў змаганні за сваю Радзіму.