СА СКАРБНІЦЫ ПАМЯЦІ

Ва ўсе часы чалавек намагаўся растлумачыць з’явы, якія адбываліся вакол яго, каб не толькі ўцяміць, чаму ж менавіта так дзеецца, але і паўплываць на іх, і нават паспрабаваць прадбачыць тыя ў далейшым. Сёння мы маем для гэтага навуку, якая, у адрозненні ад “навукі” нашых продкаў, не заўсёды можа ўсё патлумачыць простай моваю і даць зразумелы адказ. Пад гэтаю “навукаю” я маю на ўвазе міфалагічныя ўяўленні нашых продкаў, у якіх ўвасаблялася багацце бязмежнай фантазіі беларускага народа, напоўненага думкамі, быццам неба зоркамі. Яна захоўвалася не толькі ў паданнях і легендах, якія тлумачылі незвычайныя, выключныя з’явы, але адносілася таксама да самых звычайных жыццёвых момантаў і замацоўвалася ў казках, прыказках, прымаўках і нават загадках. Сёння цяжка адразу зразумець такую папулярную на Слонімшчыне ў пазамінулым стагоддзі прыказку як “Біў бацька, будзе і пшаніца” ці даць адказ на загадку “Стаяць дзяды над вадою і трасуць барадою” (Чарот).

Уяўленні нашых продкаў былі напоўненыя дзівамі і цудамі як рака вадою. Калісьці тыя панавалі на тэрыторыі ўсіх славян, але ўжо напрыканцы ХІХ стагоддзя амаль паўсюль адышлі ў нябыт, за выключэннем Беларусі. Беларус ішоў па жыцці са словамі “Сьледам за дзедам!” і захоўваў свае традыцыі, якія баранілі яго ад спусташальных набегаў ворагаў і касмапалітызма. Гэтыя традыцыі ўяўлялі сабою няпісаны кодэкс звычаяў і складаліся з тысяч формулаў, што ахоплівалі не толькі сельскагаспадарчую працу, але і самыя дробныя праявы людзкіх паводзінаў і ўчынкаў. Кожная старонка, кожны сказ у гэтай умоўнай кнізе быў напісаны знакамі бяды, якія голадам, хваробамі, войнамі і пажарамі разносіліся па вёсках. Тлумачылася ўсё моваю легенды, якая атрымоўвала асаблівае гучанне зімою, калі людзі мелі шмат вольнага часу. Чалавек шукаў адказы і знаходзіў іх. Гэта было асаблівым спосабам захавання ў памяці розных падзей, якія адбываліся з вяскоўцамі. Вандравалі яны па вёсках усёй Беларусі з жабракамі і лірнікамі і злучалі паміж сабою нават самыя аддаленыя куточкі нашага краю, і станавіліся агульнай спадчынаю ўсяго беларускага народа.

Сёння мы маем магчымасць дакрануцца толькі да парэшткаў гэтай некалі неабсяжнай спадчыны. Але яшчэ ў ХІХ стагоддзі польскі даследчык Міхаіл Федароўскі (1853-1923) меў магчымасць пазнаёміцца з усім багаццем вуснай творчасці жыхароў Заходняй Беларусі. Ён вывучыў нашую мову і напрацягу 1877-1891 гадоў збіраў па беларускіх вёсках этнаграфічны матэрыял. Прайшоў Пружаншчыну, Ваўкавышчыну, Навагрудчыну, Лідчыну, ваколіцы Сакулкі і нашую Слонімшчыну. Шмат усяго цікавага ён занатаваў з паданняў нашай Бацькаўшчыны. Праца гэтая тым цікавейшая, што перадае багацце мясцовых беларускіх гаворак да часу з’яўлення літаратурнай мовы, сярод якіх і простая мова нашых продкаў. І хоць намагаўся М.Федароўскі даказаць сваімі даследаваннямі “польскую” сутнасць жыхароў края, у чым было яго падабенства з даследчыкамі з усхода, якія мелі намер паказаць “рускі” змест нашага народа, у выніку яго праца стала чарговым доказам самастойнага існавання асаблівага беларускага народа, адрознага як ад палякаў, так і ад рускіх.

М.Федароўскі (1853-1923)

Не мог М.Федароўскі зразумець многае з таго, што занатоўваў. Але паспрабуем зрабіць гэта мы, сённяшнія жыхары Слонімшчыны, каб больш зразумець саміх сябе.

“Як Русікавай мужык з таго свету паказаўся”

Яшчэ была маладая, як умёр мой першы мужык, а быў ён надта добры. Я па ём, было, усё плакала, хоць мне суседзі перасцерагалі. Аднаго разу, пашлі мы з Ляўкевічыхаю пад лес капаць картоплі і завялі гутарку аб нябожчыку. Так мне, як здумала сваю нядолю, надта трудна на сэрцу стала і давай лямантаваць. Асё ж, ад магілак ідзе нештась. Падыходзіць бліжэй. Калі гляну, асё ж, гэта мой муж, нават у той самай адзежы, што яго пахавала. Я чыста спалохалася! Асё ж, Ляўкевічыха ўпала на каленка і стала гаварыць “Анёл Панскі” за яго, так і я пачала гаварыць. Так ён пастаяў крышачку, да і завярнуўся і назад на магілкі пайшоў. Тае самае ночы прысніўся мне і кажа, каб яго ні пацягаць плачам з магілы, а лепш гаспадаркі глядзець. І кажа мне: “Твая дзеўка крадзе ў цябе тое і тое”. Я гэта прыпільнавала: асё ж, праўда!