СЛОНІМ У ГАДЫ ПЕРШАЙ СУСВЕТНАЙ ВАЙНЫ

“Усё павінна быць утоплена ў агні і крыві, неабходна забіваць мужчын і жанчын, дзяцей і старых… Калі  я прыму пад увагу гуманныя меркаванні, вайна працягнецца некалькі гадоў”.

Вільгельм ІІ, з паслання аўстрыйскаму імператару

ХХ стагоддзе, якое пачыналася з вераю ў надыходзячае светлае будучае пад знакам тэхналагічных дасягненняў Захада, з надзеяю аб хуткіх перамогах сацыяльна-дэмакратычных ідэй, перарасло ў самы крывавы ў гісторыі чалавецтва перыяд яго існавання. 1 жніўня спаўнілася 98 гадоў з дня пачатку канфлікта, якому чалавецтва дало назву “Першая сусветная вайна”.

Так сталася, што ў нашай гісторыі гэтай вайне амаль не знайшлося месца. На яе ценем клаліся Лютаўская і Кастрычніцкая рэвалюцыі, грамадзянская, і, перш за ўсё, Вялікая Айчынная вайна як частка Другой сусветнай. Але манавіта Першая сусветная стварыла тыя супярэчнасці, якія сталіся перадумовамі вайны 1939-1945 гг.

Ведаючы пра абарончыя баі на тэрыторыі Беларусі летам 1941 года, пра акупацыйны нямецкім рэжым, яго ахвяры, пра гераічную аперацыю па вызваленню Беларусі “Баграціён”, звычайна большасць жыхароў нашай краіны ў эфімерных паняццях прадстаўляе развіццё падзей пад час Першай сусветнай вайны, пра падзел Беларусі фронтам па самым яе сэрцы, пра акупацыю Слоніма даўжынёю ў 40 месяцаў. Дадзены артыкул ставіць на мэце паказаць, як падзеі Першай сусветнай вайны сказаліся на Слоніме і яго жыхарах.

Слонім напярэдадні Першай сусветнай вайны

1 жніўня 1914 года (19 ліпеня па старому стылю) з канцылярыі імператара з аб’яўлення кайзерам вайны Расіі пачалася Першая сусветная вайна. 2 жніўня ў Слонімскім павеце было ўведзена ваеннае становішча: забараняліся сходы, выступленні, няўрадавыя мерапрыемствы. Пачалася мабілізацыя.

У сувязі з паражэннем рускіх войск ў Польшчы летам 1915 года вайна дакацілася да тэрыторыі Беларусі. Пачалася прымусовая эвакуацыя насельніцтва ўглыб Расіі. Для жыхароў Слонімшчыны месцамі пражывання былі вызначаны сяло Гуляй-Поле Екацярынаслаўскай губерні, гарады Чугуеў і Славянск Харкаўскай губерні. І.Р. Шпыркова зазначае, што ў Слоніме за кошт казны былі эвакуіраваны толькі дзяржслужачыя і афіцэрскія сем’і 117-га Яраслаўскага і 118-га Шуйскага пяхотных палкоў. Сяляне і гараджане ад’язджалі, спадзяючыся толькі на ўласныя сілы. Слонімскі павет напалову апусцеў. Напрыклад, у пасёлку “Альбярцін” засталося толькі 10 сем’яў.

Разбураны мост у Слоніме

Куніца Я.З., уражэнец Слоніма, удзельнік працоўнага руху, успамінаў: “Адступленне царскай арміі на Заходнім фронце на працягу лета 1915 года суправаджалася бязлітасным спусташэннем усіх тых раёнаў, па якіх армія адступала. Вёскі зжыгаліся, і разам з імі знішчаўся толькі што зняты ўраджай, а сяляне сілком выганяліся з наседжаных месцаў. Тысячы людзей скапіліся на дарогах і цэлымі тыднямі рухаліся на ўсход. Многія, галоўным чынам старыя, дзеці, жанчыны, гінулі ад халеры, чорнай воспы, тыфа. Целы загінуўшых валяліся па дарогах, распаўсюджваючы вакол дзікі смурод. Адступаючая армія змяшалася з гэтай велічэзнай масай грамадзянскіх людзей і падвод, а насцігаючыя нямецкія аэрапланы лёталі над галавамі людзей, няспынна скідывалі бомбы, пакідаючы пасля сябе груды разадраных цел”. Сведка тых падзей вайсковы доктар Л. Вайталоўскі пісаў: “Непахаваныя дзіцячыя трупікі трапляюцца на кожным кроку”.

Разам з людзьмі на ўсход адпраўлялася абсталяванне заводаў і фабрык. Тое, што не маглі вывезці, знішчалі адступаючыя рускія войскі. Толькі ў Альбярціне засталіся некранутымі прамысловыя прадпрыемствы. Але яны былі канфіскаваны немцамі, а абсталяванне было накіравана ў Германію.

Рускія войскі былі не ў стане супрацьстаяць германскай арміі. Цяжкі стан Заходняга фронта апісаў заснавальнік Слонімскага рэгіянальнага музея, сам удзельнік вайны - палкоўнік царскай арміі І.І. Стаброўскі, які камандаваў артылерыйскім дывізіёнам. Так, апавядаючы пра рознага кшталту глупствы кіраўніцтва, ён адзначае, напрыклад, распараджэнне збіраць стрэльбавыя гільзы і здаваць іх у склады па кошце 80 руб за пуд. Следствам гэтага распараджэння стала апантанная страляніна ў  акопах для фабрыкацыі гільз. Ці, напрыклад, пра тое, што ў тылах нейкі дасціпны вынаходнік прыдумаў спосаб выдатна чысціць самагонку, прапускаючы яе праз… супрацьгазавую маску. Справа дайшла да такіх памераў, што прыйшлося пагражаць растрэлам кожнаму, у каго маска апынецца сапсаванай дадзенай аперацыяй. Але і гэта не дапамагло: аднекуль даставалі маскі і па выкарыстанні, выкідвалі, так, што вялікае мноства іх валялася па лясах і дарогах. Аб якой рэальнай супрацьвазе можа ісці размова, калі на кожных 100 рускіх салдат, якія загінулі на поле боя, прыходзілася 300, што здаліся ў палон.

Слонімскае Замосце пасля вераснёўскіх баёў 1915 г.

7 верасня 1915 года (26 жніўня па старым стылі) чатырохдзённыя баі развярнуліся ў Слоніме. Шчара, праз якую адступаючымі рускімі войскамі былі ўзарваны ўсе масты, падзяліла дзве варожыя арміі. Пад час баёў у горадзе ўспыхнуў пажар, у выніку якога было амаль цалкам знішчана Замосце (правабярэжная частка горада). 15 верасня немцы занялі горад і сталі яго гаспадарамі. Так пачалася акупацыя, якая доўжылася амаль 40 месяцаў.

Немцы распрацавалі шырокую сістэму падаткаў і штрафаў. Падатак браўся з плакатаў, забаўных відовішчаў, бальніц, бойняў, рынкаў, за рэзанне скаціны і г.д. Акрамя гэтага, усё насельніцтва ва ўзросце ад 15 да 60 гадоў павінна было плаціць падушны падатак. На пачатку нямецкія часткі вялі сябе даволі дысцыплінавана. Але калі фронт усталяваўся на лініі Браслаў – Паставы – Смаргонь – Баранавічы – Пінск у Слоніме размясціліся ваенныя штабы, палявыя суды, лазарэты, для якіх патрэбны былі прадукты харчавання. Пачаліся рэквізіцыі.

Палац Пуслоўскага ў Альберціне быў заняты пад рэзідэнцыю камандуючага Усходнім фронтам германскай арміі генерала Войерша. У Альберціне размясцілася і 118-я сельскагаспадарчая калонна Усходняга фронта нямецкіх войск, якая займалася нарыхтоўкай прадуктаў і вырубкай лясоў. У сувязі з тым, што вёскі вакол Слоніма апусцелі, нямецкія акупацыйныя ўлады выселілі на працягу 24 гадзін з горада 500 бяднейшых сем’яў у сельскую мясцовасць..

Немцы ў Слоніме. 1915 г.

У Слоніме, як і ў шэрагу іншых прыфрантавых гарадоў, нямецкай разведкай былі адкрыты спецыяльныя кароткачасовыя курсы (школы) для навучання шпіёнаў. Сярод “навучэнцаў” гэтых устаноў былі інжэнеры, фатографы, урачы, фокуснікі, прадаўцы, артысты. Меліся нават спецыяльныя атрады са старых, калек, якія дзейнічалі пад відам жабракоў. І.І. Стаброўскі ў сваёй ненадрукаванай працы “Война 1914”, якая захоўваецца ў Слонімскім гісторыка-краязнаўчым музеі, адзначаў, што ў Слонімскую школу вербаваліся і маладыя, прыгожыя дзяўчыны. Там яны праходзілі пад пэўнымі нумарамі, якія звычайна адзначаліся на падкладцы адзежы. Менавіта па гэтых нумарах руская разведка вызначала шпіёнаў.

У горадзе быў створаны грамадзянскі камітэт на чале з ксяндзом Клямом. Але ўжо ў сярэдзіне 1916 года Слонімам стаў кіраваць ваенны бурмістр.  І толькі ў сярэдзіне 1918 года была арганізавана гарадская ўправа з 10 мясцовых выбарных дэпутатаў.

Паводле перапісу 1916 года ў горадзе засталіся: рускіх – 12 чалавек, палякаў – 200, татар – 100, габрэяў – 11680. Яны зведалі ўсе наступствы акупацыі: прымусовыя мабілізацыі на лесанарыхтоўкі і іншыя працы. Частка слонімскай моладзі была адпраўлена ў Германію. Нязгодныя з новым парадкам гінулі за кратамі канцлагера, які дзейнічаў у Альберціне ў будынку былой шаўковай фабрыкі.

Патрэбы фронта прывялі да таго, што ў 1917 годзе немцы зманціравалі ў горадзе электрастанцыю, якая ажывіла працу некалькіх майстэрняў і млына.

Нямецкія салдаты, што размяшчаліся ў Слоніме наладзілі выпуск палявых паштовак з відамі горада, якія яны накіроўвалі дадому. На работах мясцовых фатографаў Б. Вайнштайна і Г. Браўна, а таксама знятых самімі нямецкімі салдатамі можна пабачыць слонімскія вулачкі як даваенных часоў (сённяшнія Першамайская, Пушкіна, Кірава, Ружанская, Камуністычная, Я. Купалы, Хлюпіна), так і вынікі вераснёўскіх баёў 1915 года, ці пажар 22 мая 1918 (другі за гады вайны) і яго наступствы. Гэтыя паштоўкі ў свой час можна было набыць у слонімскай кнігарні Рыппа. Зараз яны захоўваюцца ў Слонімскім раённым краязнаўчым музеі.

У выніку Лістападаўскай рэвалюцыі 1918 года Германія капітулявала перад краінамі Антанты. Але толькі ў ноч з 13 на 14 студзеня 1919 года нямецкія войскі пакінулі Слонім, у які ўвайшлі часткі 17-й стралковай дывізіі Чырвонай Арміі. Дарэчы, Слонімскі павет быў адзіным у Гродзенскай губерні, які заняла армія рэвалюцыйнай Расіі. Далей на захад ужо гаспадарылі войскі Польшчы.

Так для Слоніма скончылася Першая сусветная вайна, у выніку якой яго насельніцтва скарацілася з 22 тысяч жыхароў да 9 тысяч, а горад нагадваў вялікую разбураную вёску.